________________
સ્વાનુભૂતિ |૧૭ દ્રવ્યની સ્વતંત્રતા
(૧) છ કારક
(અનુભવ-પ્રકાશના આધારે) (૧) કર્તા - કર્તા નામનો ગુણ છે. તેથી પોતાના સ્વાભાવિક કાર્યનો કર્તા છે. શુદ્ધ ચેતના
ના કાર્યનો કર્તા છે. જો ગુણ ન હોત તો સ્વાભાવિક પરિણમન ન થાત. આત્મા સ્વભાવનો કર્યા છે. પરનો કર્તા નથી. જ્ઞાનાનંદ સ્વભાવનો કર્તા છે. તેનો કર્તા ન
હોત તો આનંદનું પરિણમન થઈ શકત નહિ. (૨) કર્મ - વીતરાગી દશારૂપ કાર્ય થવાનો ગુણ આત્મામાં ત્રિકાળ છે. કર્મ એટલે
સ્વાભાવિક કાર્ય, નિર્મળાનંદ દશારૂપ કાર્ય. પરિણમનારો આત્મા કર્તા છે, આનંદરૂપ, પરિણમન તેનું કાર્ય છે. સમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્ર પ્રગટ થાય તે તો પર્યાય છે, તેની વાત નથી. પણ કર્મ નામનો ત્રિકાળ ગુણ છે. જેવા સમકિત, દર્શન, જ્ઞાન આદિ ગુણો છે, તેમ કર્મ નામનો ત્રિકાળ ગુણ છે. કેવળજ્ઞાનરૂપ દશા તે કાર્ય છે. જો કર્મ ગુણ ન હોત તો આ કાર્ય થાત નહિ. આમ બતાવી પર્યાયબુદ્ધિ ઉડાડે છે ને સ્વભાવબુદ્ધિ કરાવે છે. સ્વભાવબુદ્ધિ કરે તેને આત્માનો અનુભવ થાય. "
શરીર, કર્મ આદિના કાર્યની વાત નથી. આત્માને આધીન તેનું કાર્ય છે જ નહિ. તેમ જ વીતરાગી પર્યાયના કાર્યરૂપે થવાનો ગુણ આત્મામાં ત્રિકાળ છે. તે ન હોય તો સ્વભાવનું કાર્ય ન થાત. અરૂપી આત્માના અસંખ્ય પ્રદેશમાં આ ગુણ રહેલો છે. આત્મામાં બધા ગુણો એકસાથે છે, પણ સમજાવવામાં ક્રમ પડે છે. ત્યાં તો ગુણો
અક્રમ બધા એકસાથે પડેલા છે. (૩) કરણ - નિજકાર્ય કરવામાં ઉત્કૃષ્ટ સાધનને કરણકારક નામે ગુણ કહેલ છે. ધર્મનું
સાધન પોતે બનાવે છે. સાધન નામનો ગુણ સદાય આત્મામાં છે. તે નહોત તો સ્વરૂપ પરિણમન-સમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્રરૂપી પરિણમન ન થાત. સમ્યગ્દર્શનજ્ઞાન-ચારિત્રના સાધન વડે મોક્ષદશા થાય છે. એવો ત્રિકાળ સાધન નામનો ગુણ છે.
ચોથો કાળ, મજબૂત હનન વગેરેને અજ્ઞાની જીવો કેવળજ્ઞાનનું સાધન કહે છે પણ તે ખરું સાધન નથી. કરણ નામનો ગુણ પરિણમીને સાધન થાય છે.
સાધકદશામાં દેવ-ગુરુ-શાસ્ત્ર પ્રત્યેના શુભરાગને ઊપચારથી સાધન કહેવાય છે. પણ જો કરણ નામનો ગુણ આત્મામાં ન હોત તો આત્મા સ્વરૂપનું સાધન ન
(૨૦)
