________________
સ્વાનુભૂતિ
粉粉
ધારણ કર્યા પણ એથી શું ? એ કાંઈ આત્માનું લક્ષણ નથી એનાથી આત્માની પ્રસિદ્ધિ સંભવીત નથી. અહા! ગજબ વાત કરી છે-આમાં તો બાર અંગનું રહસ્ય ખુલ્લું મૂક્યું છે.
(૮) તો પછી લક્ષ્ય-લક્ષણનો વિભાગ શા માટે કરવામાં આવે છે ? બે એક છે તો વિભાગ શા માટે ?
સમાધાન ઃ પ્રસિદ્ધત્ત્વ અને પ્રસાધ્યમાનત્ત્વને લીધે લક્ષણ અને લક્ષ્યનો વિભાગ કરવામાં આવ્યો છે. જ્ઞાન પ્રસિદ્ધ છે કારણ કે જ્ઞાનમાત્રને સ્વસંવેદન થી સિદ્ધપણું છે. જ્ઞાન સર્વ પ્રાણીઓને સ્વસંવેદનરૂપ અનુભવમાં આવે છે. તે પ્રસિદ્ધ એવા જ્ઞાન વડે પ્રસાધ્યમાન, તઅવિનાભૂત (જ્ઞાનની સાથે અવિનાભાવી સંબંધવાળા) અનંત ધર્મોના સમુદાયરૂપ-આત્મા પ્રસાધ્યમાન છે. માટે જ્ઞાનમાત્રમાં અચલિતપણે સ્થાપેલી દૃષ્ટિ વડે, ક્રમરૂપ અને અક્રમરૂપ પ્રવર્તતો, ત ્–અવિનાભૂત, અનંત ધર્મ સમુહ જે કાંઈ જેવડો લક્ષિત થાય છે તે સઘળોય ખરેખર એક આત્મા છે.
જ્ઞાન છે તે પ્રસિદ્ધ છે. ‘હું આ જાણું છું, ને તે જાણું છું’ એમ સૌ કોઈ કહે છે ને! મતલબ કે અજ્ઞાનમાં પણ જાણવું તો છે. કોઈ કહે, ‘હું નથી. હું આમાં માનતો નથી, આત્મા જેવી કોઈ વસ્તુ જ નથી' તો તેને પૂછીએ કે ‘હું નથી’ એવો નિર્ણય કોની સત્તામાં કર્યો ? જ્ઞાનની સત્તામાં એ નિર્ણય થયો છે. જડ પદાર્થોમાં એ સત્તાનું અસ્તિત્ત્વ નથી. ‘ઉપયોગ’ જીવનું લક્ષણ છે. જ્ઞાન એ જીવનો અસાધારણ છે એનાથી એ બીજા બધા દ્રવ્યોથી ભિન્ન છે. બીજા બધા દ્રવ્ય અજીવ છે. જ્ઞાન જેનું સત્ત્વ છે તે ‘હું છું’ એમ તેમાં સિદ્ધ થઈ જાય છે. આમ આ જ્ઞાન છે તે ‘હું છું’ એમ નિર્ણય કરતાં જ્ઞાનનું લક્ષ સ્વ-આત્મા તરફ જાય છે અને ત્યાં એકાગ્રતા થતાં સ્વાનુભવમાં આત્મા પ્રસિદ્ધ થાય છે. ‘આત્માનો પરમ સ્વભાવ જે સત્ છે, તે સત્ને લક્ષમાં લઈ, તેનો પક્ષ કરી તેના અભ્યાસમાં દક્ષ થઈ અને સ્વભાવમાં એકાગ્રતા થતાં, સ્વાનુભૂતિથી અપૂર્વ આનંદ સાથે આત્મા એ જ્ઞાનની પર્યાયમાં પ્રત્યક્ષ થાય છે.
ગુણ
(૯) જ્ઞાનલક્ષણથી અનંતધર્મસ્વરૂપ આત્મા લક્ષિત થાય છે, રાગાદિથી નહિ. જ્ઞાનનો સ્વભાવ સ્વ-પર પ્રકાશક હોવાથી તે પરને અને રાગાદિને જાણે, પણ પરને કે રાગને જાણતાં, જ્ઞાન લક્ષણ પરનું કે રાગનું થઈ જતું નથી, જ્ઞાન લક્ષણ તો આત્માનું જ રહે છે. એટલે કે પરને જાણતું જ્ઞાન પણ આત્મા સાથે એકતા રાખીને પરને જાણે છે, પર સાથે કે રાગ સાથે એકતા કરીને જાણતું નથી. જ્ઞાન બીજાને જાણે છે પણ બીજાનું લક્ષણ થતું નથી. જ્ઞાન પ્રસિદ્ધ છે. જે સત્તામાં આ દેહ છે,
૧૯૫
