________________
સ્વાનુભૂતિ
પ જ્ઞાનની વર્તમાન પર્યાય જે આત્માનું લક્ષણ છે તે પ્રગટ છે ને તે વડે અપ્રગટ (શક્તિરૂપ) લક્ષ્ય (શુદ્ધ આત્મા) જણાય છે. આમ લક્ષણની પ્રસિદ્ધિ વડે લક્ષ્ય પ્રસિદ્ધ થાય છે.
વળેલી શુદ્ધ જ્ઞાનની પર્યાયમાં-સર્વથી ભિન્ન શુદ્ધત્મા આનંદ સાથે અનુભૂતિમાં પ્રસિદ્ધ થાય છે, જણાય છે. આત્મા લક્ષ્ય છે અને જ્ઞાન તેનું લક્ષણ છે-એમ લક્ષમાં લીધા પછી શિષ્ય પૂછે છે કે લક્ષણને પ્રસિદ્ધિ કર્યા વિના માત્ર લક્ષ્યને જ-આત્માને જ કેમ પ્રસિદ્ધ કેમ કરતા નથી? “જ્ઞાન તે આત્મા એમ લક્ષણ-લક્ષ્યનો ભેદ પાડવાથી શું પ્રયોજન છે? અંતે તો અભેદ એવો આત્મા જ પ્રસાધ્ય અથવા પ્રસિદ્ધ કરવા યોગ્ય છે. માટે તેને જ પ્રસિદ્ધ કરાવી ને?
સમાધાનઃ જેને લક્ષણ અપ્રસિદ્ધ હોય તેને (અર્થાત્ જે લક્ષણને જાણતો નથી એવા અજ્ઞાની જનને) લક્ષ્યની પ્રસિદ્ધિ (આત્માની અનુભૂતિ) થતી નથી. જેને લક્ષણ પ્રસિદ્ધ થાય તેને જ લક્ષ્યની પ્રસિદ્ધિ થાય છે. (માટે અજ્ઞાનીને પહેલાં લક્ષણ બતાવીએ ત્યારે તે લક્ષ્ય ને ગ્રહણ કરી શકે છે.) અજ્ઞાનીને લક્ષણ અપ્રસિદ્ધ છે. તે દેહ અને રાગાદિને આત્મા માને છે, તે દેહની ક્રિયા તેમ જ રાગાદિ વડે આત્માનું હિત માને છે-તેને કહીએ હે ભાઈ! જે લક્ષ્યમાં ત્રિકાળ રહે અને લક્ષ્યને પરિપૂર્ણ ઓળખાવે તેને લક્ષણ કહેવામાં આવે છે. જ્ઞાન છે તે જ તારું લક્ષણ છે કારણ કે આત્મા સદાય જ્ઞાનસ્વરૂપ છે અને જ્ઞાનવડે ઓળખાય છે. જ્ઞાનને અંતર્મુખ કરી આત્મવસ્તુથી એકમેક થતાં આત્મા ઓળખાય છે, પ્રસિદ્ધ થાય છે. એકમેક થતાં એક થઈ જાય છે એમ નથી-જેવો ત્રિકાળ શુદ્ધ જ્ઞાન સ્વભાવ છે-એવું તેનું લક્ષણ (વર્તમાન જ્ઞાનની પર્યાય) એક સમય માટે એવી જ શુદ્ધ (રાગાદિ ભિન્ન)થઈ જાય છે એ જ્ઞાનની પર્યાયમાં ભગવાન આત્મા જણાઈ જાય છે-અનુભવમાં આવે છે. જ્ઞાનની પર્યાય-સ્વભાવ સાથે અભેદરૂપે પરિણમી જાય છે એમ પણ કહેવામાં આવે છે-એનો અર્થ એવો અભેદ સ્વભાવ ત્રિકાળ શુદ્ધ છે એવી જ પર્યાય શુદ્ધ થઈ જાય છે, એ શુદ્ધ જ્ઞાનની પર્યાયમાં આત્મા જણાય છે. આમ લક્ષણની પ્રસિદ્ધિ વડે લક્ષ્ય પ્રસિદ્ધ થાય છે. જુઓ, આ લક્ષ્ય-લક્ષણનો ભેદ કીધો તે ભેદમાં અટકવા માટે નહિ, પણ અભેદ આત્માનું લક્ષ કરાવવા માટે છે. ભેદને ગૌણ કરી જે અભેદનું લક્ષ કરે તેને ભગવાન આત્મા પ્રસિદ્ધ થાય છે. ત્યારે લક્ષ્ય-લક્ષણનો ભેદ તે વ્યવહાર કહેવાય
- ૧૯૨
