________________
2 દૃષ્ટિનો વિષય સારઃ ચાર ગતિનું બંધન અને બંધનનો અભાવ-આ બંને વસ્તુના સ્વરૂપમાં નથી. વર્તમાન પર્યાય નવી ઉત્પન્ન થાય છે અને વ્યય થાય છે.
ભાવાર્થ અનાદિ કાળથી કર્મ અને આત્માનો સંબંધ છે. કર્મ સૂક્ષ્મ રજકણ જડ છે, આત્મા અરૂપી, ચૈતન્ય, આનંદકંદ છે. તેની સમીપે (એકક્ષેત્રાવગા) આઠ કર્મ જ્ઞાનાવરણાદિ સૂક્ષ્મ ધૂળ રૂપ છે. તેનો સંબંથ અયથાર્થ સ્વરૂપે અર્થાત્ જૂઠા નયથી અનુપચરિત અસભૂત વ્યવહારનયથી છે.
આ અંતરની વાતો જીવે સાંભળી નથી. અનંત-વાર નવમી રૈવેયક ગયો, પણ વાસ્તવિક તત્ત્વ-ચેતન્યભગવાનનું સમ્યજ્ઞાન જીવે એક સેકંડ માત્ર પણ કર્યું નથી-એમ સર્વજ્ઞ ભગવાન કહે છે.
આત્મજ્ઞાન વિના બધું કર્યું. ક્રિયા-કાંડ, દયા, દાન, વ્રત, ભક્તિ, તપ, આદિ ઘણા શુભભાવ કર્યા, સ્વર્ગમાં પણ ગયો, પરંતુ તેનાથી જન્મ-મરણનો અંત આવ્યો નહિ. ધૂળનો દેવ થયો, ધૂળનો રાજા થયો, ધૂળનો (પૈસાદાર) શેઠ થયો, પરંતુ ભગવાન આત્માનાં શ્રદ્ધા અને જ્ઞાન જીવે એનંતકાળમાં કર્યા નહિ. ભગવાન આત્માને અનાદિથી અનુપચરિત અસભૂત વ્યવહારનયથી આઠ કર્મનો સંબંધ છે. ધર્મના નામે હા-હો-અને ધમાલ થાય છે. કેટલાક માણસો તો વ્યાપાર-ધંધામાંથી નિવૃત્તિ મેળવતા નથી અને કેટલાક ધર્મના નામે બાહ્ય ક્રિયાકાંડમાં સંતુષ્ટ છે. વસ્તુ શું છે? આત્માનું સ્વરૂપ શું છે? તેને કેવો કેવો સંબંધ છે, ક્યા સંબંધથી પરિભ્રમણ છે? કાંઈ ખબર નથી.
અહીં તો કહે છે ભગવાન આત્માનું અંતર સ્વરૂપ બેહદ જ્ઞાન અને આનંદ છે. તેને અનાદિથી જડ કર્મનો સંબંધ જૂઠા નયથી છે. વાસ્તવિક સંબંધ ન હોવાથી જૂઠા નયથી સંબંધ કહ્યો. સમીપ છે તેથી સંબંધ, અને નિમિત્ત છે તેથી વ્યવહાર કહ્યો. જડ કર્મનો બંધ અનુપચરિત અસભૂત વ્યવહારનયથી છે એમ કહેવામાં આવે છે. આ ચેતન્ય અને તે જડ બંનેનો સંબંધ જૂઠા નયથી છે. કુટુંબ-પરિવારનો તો આત્મા સાથે સંબંધ છે જ નહિ.
બીજી વાત-ભગવાન-પરમાત્માસ્વરૂપ સ્વય, અખંડ, જ્ઞાયકભાવ તત્ત્વ-તેને પુણ્યપાપ, દયા-દાન, વ્રત, કામ-ભોગાદિના ભાવ છે, તે અશુદ્ધ નિશ્ચયનયથી છે, અર્થાત્ વર્તમાન અંશમાં છે. રજકણ દૂર છે-તે તો તેની જાતિમાં અને અંશમાં નથી.
વસ્તુ જે ધ્રુવ ત્રિકાળ છે તેમાં તો કર્મ નથી પણ એક સમયની અવસ્થામાં ય કર્મ નથી. અખંડ જ્ઞાયકમૂર્તિ, ચિદાનંદ એવા ભગવાન આત્માને વર્તમાન અવસ્થામાં વિકારનો સંબંધ છે. કર્મ તો દશામાં ન હતા તેથી જૂઠા નયથી સંબંધ કહ્યો હતો. અહીં તો વર્તમાન દશામાં સંબંધ છે, દશામાં હોવાથી નિશ્ચય છે પણ અશુદ્ધ છે. પુણ્ય-પાપ, કામ, ક્રોધ, દયા,
