________________
છે.
આ દૃષ્ટિનો વિષય ૬) દૃષ્ટિના વિષયમાં કઈ પર્યાયને સાથે લેવી?
ઉત્પાદ-વ્યયની પર્યાય આત્માને સંયોગ-વિયોગરૂપ છે. ઉત્પાદ તે આત્માને સંયોગ છે, વ્યય તે વિયોગ છે, એક સમયની પર્યાયને આત્મા રાખી શકતો નથી તો બહારના કોને રાખી શકે? ઉત્પાદ-વ્યય પર્યાય છે તે આત્માની આસપાસ છે (ઉપર ઉપર છે), ધ્રુવ સ્વભાવની અંદર તે પ્રવેશતી નથી.
પર્યાયમાં જોવાની છે પોતાની વર્તમાન યોગ્યતા અને દ્રવ્યમાં જોવાનું છે ત્રિકાળી સામર્થ્ય. પરમાં તો એને જોવાનું છે જ નહિ. કર્મને આધિન થઈને રાગ કરે છે એ પરતંત્રતા પણ ભોગવવાની તેની પર્યાયમાં યોગ્યતા છે અને તે જ વખતે તે રાગથી ભિન્ન દ્રવ્યસ્વભાવની શુદ્ધતાનું સામર્થ્ય એવું ને એવું જ છે એમ દેખે છે.
પ્રમાણ જ્ઞાનના લોભથી નિશ્ચયમાં આવી શકતો નથી ત્યાં એમ કહેવું છે કે, અજ્ઞાની પર્યાયનું અને દ્રવ્યનું જ્ઞાન કરવા જાય છે ત્યાં અનાદિના અભ્યાસથી પર્યાયમાં અપણાનું જોર રહેવાથી દ્રવ્યનું જ્ઞાન સાચું થતું નથી. અજ્ઞાનીને એમ લાગે છે કે પર્યાય છે ને! પર્યાય છે તો ખરી ને? એમ પર્યાય ઉપર જોર આપવાથી દ્રવ્ય ઉપર જોર આપી શકતો નથી અને તેથી અંદરમાં ઢળી શકતો નથી. પર્યાય નહિ માનું તો એકાંત થઈ જશે એવો ભય રહે છે. આ રીતે પ્રમાણ જ્ઞાનના લોભથી પર્યાયને ગૌણ કરી દ્રવ્યસન્મુખ ઢળી શક્તો નથી. - ત્રિકાળી દ્રવ્ય સામાન્ય તે નિશ્ચયનયનો વિષય છે. તે તેના આશ્રયે શુદ્ધ પર્યાય પ્રગટે છે તે પર્યાયનયનો વિષય છે. તે બંનેને ભેગા લેવા તે પ્રમાણનો વિષય છે. તેના બદલે જો કોઈ નિશ્ચયનયનો વિષય માને તો તે વિપરીતતા છે. નિશ્ચયનયના વિષયમાં શુદ્ધ પર્યાય વિનાનું ત્રિકાળી ધ્રુવતત્ત્વ એકલું આવે છે.
કોઈ કહે કે અમે દ્રવ્ય ને પર્યાય એક છે એમ નથી માનતા, પરંતુ આશ્રયનો વિષય શુદ્ધ પર્યાય સહિત અભેદ દ્રવ્ય છે એમ માનીએ છીએ-તો તે મુઢદષ્ટિ છે વિપરીત દૃષ્ટિ છે, ખરેખર તો અનાદિની જે દૃષ્ટિ છે તેવી ને તેવી પર્યાયદૃષ્ટિ જે તેને છે. જો આશ્રયનો વિષય પર્યાય સહિતનું દ્રવ્ય હોય તો આશ્રય કરશે કોણ? પર્યાયને તો તે આશ્રયનો વિષય માને છે. તો પછી આશ્રય કરનાર કોણ? આશ્રય કરનાર અને આશ્રયનો વિષય જુદા છે. દ્રવ્ય પર્યાય અભેદ થઈ એમ કોઈ જગ્યાએ આવે છે, તો એનો અર્થ શું?
ત્યાં પર્યાય દ્રવ્યની સન્મુખ વળી છે તે બતાવવાનું છે. તેથી પર્યાય દ્રવ્યમાં અભેદ થઈ એમ કહ્યું છે. અનાદિથી પર્યાય વિમુખ હતી તે હવે દ્રવ્યસન્મુખ થઈ તે બતાવતાં તેમ કહ્યું છે. પર્યાય દ્રવ્યમાં ભળીને દ્રવ્યરૂપે થઈ જતી નથી.
