________________
આ દૃષ્ટિનો વિષય (૧૪) જેને પરથી જુદા પોતાના શાયકસ્વભાવની ખબર નથી તે જીવ જે જે પદાર્થને જુએ
છે તે તે સર્વ પદાર્થોમાં પોતાપણાની માન્યતાથી જુએ છે, એકપણાનો અધ્યવસાય રાખીને જ જોતો હોવાથી તેને બધું ઊંધું દેખાય છે. જે વસ્તુને જુએ તે વસ્તુરૂપે જ પોતાને માની લે છે, પણ વસ્તુ એમ નથી. ફક્ત એજ્ઞાનથી જ એમ ભાસે છે. જો અજ્ઞાન છોડીને જ્ઞાનભાવથી જુએ તો સ્વતંત્રતા ભાસે. અજ્ઞાનને લીધે જ સ્વતંત્રતા ભાસતી નથી. આ લાકડું ઊંચું થયું. ત્યાં “આ હાથે લાકડાને ઊંચું કર્યું એમ અજ્ઞાનથી જ ભાસે છે, બે દ્રવ્યોની એકતરૂપ માન્યતાથી જ એમ લાગે છે. જ્ઞાનીઓને સમ્યજ્ઞાનથી એમ ભાસે છે કે લાકડું તે વખતના પોતાના પર્યાયના સ્વભાવથી જ ઊચું થયું છે, હાથને લીધે થયું નથી. તેવી જ રીતે મારા હિંસા કે દયાના ભાવને લીધે પર જીવ મર્યો કે બચ્યો ઈત્યાદિ પ્રકારની જેટલી માન્યતાઓ છે તે સર્વે અજ્ઞાનને લીધે જ છે. બધા ય જીવો પોતપોતાની તે વખતની સ્વતંત્ર અવસ્થાથી જ સુખી કે દુઃખી થાય છે. પોતા સિવાય બીજા સર્વે પદાર્થોની જે જે અવસ્થા થાય છે તે બધા ય પરદ્રવ્યોના ભાવો છે, પોતાના ભાવો નથી. પોતાવડે પદ્રવ્યોના ભાવોને કરી શકવા અશક્ય છે. માટે, અજ્ઞાનીના અધ્યવસાયનો પરમાં કાંઈક કરું' એવો જે આશય છે તે મિથ્યાત્વ છે, અને તે જ બંધનું કારણ છે.
જેમ આકાશને ફૂલ હોતાં જ નથી તેથી, હું આકાશના ફૂલોને ચૂંટું છું' એવો અભિપ્રાય મિથ્યા છે, ખોટો છે, જુઠો છે, નિરર્થક છે. જીવની જે ખોટી માન્યતા છે તે માન્યતા પ્રમાણે પરમાં બનતું નથી માટે તે ખોટી માન્યતા પરમાં નિરર્થક છે અને તે ખોટી માન્યતા પોતામાં અનર્થક છે; પોતાના આત્માને અનંત સંસારમાં
રખડાવવા માટે તે માન્યતા સાર્થક છે, પણ પરમાં તો તદ્દન નિરર્થક છે. (૧૫) પ્રશ્ન : નિશ્ચયથી તો પરનું કાંઈપણ કરી ન શકાય એ વાત સાચી છે, પણ
વ્યવહારથી તો પરનું કરી શકાય છે ને? ઉત્તર : નિશ્ચય પોતામાં અને વ્યવહાર પરમાં-એવું કાંઈ નિશ્ચય-વ્યવહારનું સ્વરૂપ નથી. કોઈપણ રીતે પરદ્રવ્ય સાથેની એકતાનો અભિપ્રાય છોડવો નથી તેથી અજ્ઞાની જીવ એમ માને છે કે વ્યવહારથી તો પરનું કરાય. જ્ઞાની કહે છે કે ભાઈ, ‘વ્યવહારથી પણ પરનું કાંઈ ‘તું કરી શકતો નથી. વ્યવહાર શું કહેવાય તેનું પણ તને જ્ઞાન નથી.
જ્યાં સુધી પર સાથેના સંબંધનો અભિપ્રાય ઊભો છે ત્યાં સુધી વ્યવહારની પણ ખબર પડશે નહિ.
પર પદાર્થનું કામ તેના પોતાથી થયું તે તો તે પદાર્થનો નિશ્ચય છે અને તેના કાર્ય વખતે નિમિત્તરૂપ બીજા પદાર્થની હાજરીને તેનું નિમિત્તે કહેવું તે તેનો વ્યવહાર
(૧૩)
