________________
#
દૃષ્ટિનો વિષય એટલે તેને કોઈપણ પરાશ્રયભાવથી જુદાપણું રહ્યું નથી, તેથી તે જીવપરાશ્રયભાવથી
બંધાય જ છે. (૯) હું મારા જ્ઞાન સ્વભાવપણે છું ને પરપદાર્થપણે નથી, હું જ્ઞાનભાવ છું અને પરભાવ
હું નથી-આમ જેના અભિપ્રાયમાં પોતાનો સ્વભાવ બેઠો છે એવા જ્ઞાનીને ક્યાંય પણ પરાશ્રયબુદ્ધિ રહી નહિ એટલે સ્વાશ્રયભાવે તેની મુક્તિ જ છે. સ્વાશ્રયદૃષ્ટિ અને પરાશ્રયદષ્ટિ ઉપર જ મુક્તિ ને બંધનનો આધાર છે. સ્વભાવમાં પરાશ્રયે થતી કોઈપણ વૃત્તિઓ નથી, તેથી જેને સ્વભાવદષ્ટિ થઈ તેને કોઈ પણ પરાશ્રય કરવાનો ન રહ્યો એટલે કે સંસાર જ ન રહ્યો. અજ્ઞાનીને સ્વભાવદષ્ટિ નથી એટલે પરમાં જ હું છું, હું નથી પણ પર તે જ હું છું એમ તે સ્વને ઉડાડે છે. પોતાનું જે સ્વતંત્ર અસ્તિત્ત્વ છે તે ભાસતું નથી પણ પરનું જ અસ્તિત્ત્વ ભાસે છે એટલે પરમાં “આ જ હું એમ પરાશ્રયમાં એકત્ત્વબુદ્ધિ કરે છે. અજ્ઞાનીને હું નથી, આ (પર) છે, તેનું હું કરું, તેનો હું નિમિત્ત થાઉં એવા પ્રકારની પરાશ્રયદષ્ટિ છે, પણ સ્વભાવનો
આશ્રય નથી, તેથી તેને બંધન જ છે-સંસાર જ છે. (૧૦) જ્ઞાનીને પોતાના નિરપેક્ષ સ્વભાવની એકત્ત્વબુદ્ધિ પ્રગટી છે અને પરમાં એકત્ત્વબુદ્ધિ
નાશ પામી છે, તેથી તેઓ એક સ્વાશ્રિત જ્ઞાનભાવે જ રહે છે, તેમની દષ્ટિમાં પરાશ્રિતભાવનો અભાવ છે. અને અજ્ઞાનીની દૃષ્ટિમાં સ્વનો જ અભાવ છે, એટલે તેને કોઈ પણ પ્રકારે પરાશ્રયભાવે જ છે. પરનો હું કર્તા નથી એમ માને પણ પરનો
હું નિમિત્ત થાઉં છું-એમ માનીને તે પરાશ્રયદષ્ટિ છોડતો નથી. (૧૧) બધી વસ્તુઓનું પરિણમન સ્વતંત્ર છે, કોઈપણ વસ્તુનું પરિણમન તારા પરિણામોની
અપેક્ષા રાખતું નથી, છતાં પણ “મારા પરિણામો પર વસ્તુને નિમિત્ત થાય' એવી જે એકત્ત્વબુદ્ધિ તે જ અનંત જન્મ-મરણનું કારણ છે. પરમાં નિમિત્ત થવાની દૃષ્ટિ
છે તે જ પરાશ્રયદષ્ટિ છે. (૧૨) મિથ્યાષ્ટિને પરમાં એકપણાનો અધ્યવસાય છે કે હું પરને સુખી દુઃખી કરી શકું
ને પર મને સુખી-દુઃખી કરી શકે ઈત્યાદિ પર સાથેના સંબંધની અજ્ઞાનીની આ માન્યતા જ સંસાર છે, તે જ અધર્મ છે અને તે જ બંધન છે. જ્ઞાનીને સ્વાશ્રયદષ્ટિ થતાં પર સાથેના સંબંધની માન્યતા છૂટી ગઈ છે, ને વિકાર સાથેના સંબંધનો અભિપ્રાય ટળી ગયો છે, તેને સંસાર નથી, અધર્મ નથી, બંધન નથી. જ્ઞાનીને જે અલ્પ રાગાદિ છે તેનો નિષેધ વર્તતો હોવાથી ખરેખર તેને બંધન નથી.
(૧૨૮)
