________________
દષ્ટિનો વિષય તે ખરેખર સંસારનું મૂળ કારણ નથી પણ તે પરિણામમાં એકત્ત્વબુદ્ધિ જ સંસારનું મૂળ કારણ છે. શુભ પરિણામમાં એકત્ત્વબુદ્ધિ વગર તેનાથી ધર્મ માને જ નહિ. અને હું પરને મારી-બચાવી શકું એમ પરમાં એકત્ત્વબુદ્ધિ વગર માને જ નહિ.
હું પરને સુખી કરી દઉં-એવી માન્યતાથી પર જીવ તો કાંઈ સુખી થઈ જતા નથી પણ તે માન્યતાથી પોતે જ દુઃખી થાય છે. પરનું ભલું કરવાની માન્યતાથી માત્ર પોતાનું જ અનર્થ જ થાય છે, પરનું તો કાંઈ થતું જ નથી. પરનું ભલું બુરું
તેના પોતાના પરિણામને આધીન છે. (૧૮) જેનો વિષય ન હોય તે નિરર્થક છે, એટલે કે જીવ જે પ્રમાણે માનતો હોય તે પ્રમાણે
જો વસ્તુસ્વરૂપ ન હોય તો તેની માન્યતા નિરર્થક છે, મિથ્યા છે. અજ્ઞાનીની એવી માન્યતા છે કે હું પરજીવોનું કંઈક કરું. પણ પોતે પર જીવોનું કાંઈ કરી શકતો નથી, માટે તેની માન્યતા નિરર્થક હોવાથી મિથ્યા છે, અને તે જ બંધનું કારણ છે. શું પર વસ્તુની પર્યાયનું પરિણમન તારી અપેક્ષા રાખે છે કે ?કે તે પોતે પોતાના દ્રવ્યત્વની અપેક્ષાથી જ પરિણમે છે? એ દ્રવ્ય એના પોતાથી સ્વતંત્રપણે પરિણમતું હોવા છતાં તું એમ માને કે તેના પરિણમનમાં મારી અપેક્ષા છે-તો તારી તે માન્યતા તને જ દુઃખનું કારણ છે. તારી પરમાં એકત્ત્વબુદ્ધિ જ સંસાર છે. તારો જે અભિપ્રાય છે તે પ્રમાણે વસ્તુમાં તો બનતું નથી. પરનું કરવાનો તારો અભિપ્રાય અને પરિણામ તો વ્યર્થ જાય છે-નિરર્થક છે, ખોટાં છે અને તને જ તે બંધનું કારણ છે.
આ ઉપરથી એ સિદ્ધ થયું ચાર પ્રકારની બુદ્ધિ પરમાં એકત્ત્વબુદ્ધિ, પરમાં મમત્વબુદ્ધિ પરમ કર્તુત્વબુદ્ધિ અને ભોસ્તૃત્વબુદ્ધિ-એ ચારેય બુદ્ધિ એ મિથ્યા માન્યતા છે અને તે મિથ્યાત્વ જ બંધનું-અનંત સંસારનું કારણ છે. આ તો વસ્તુસ્વરૂપના સિદ્ધાંતની વાત છે. દરેક દ્રવ્ય સ્વતંત્ર છે, એક દ્રવ્ય બીજા દ્રવ્યનું
કાંઈ કરી શકે નહિ. (૧૯) આત્મા અને પરવસ્તુઓ જુદાં છે. આત્મા પોતાના સ્વભાવનો આશ્રય છોડીને જે
ઊંધી માન્યતા કરે છે તેમાં પરનો આશ્રય છે. અર્થાત્ પરમાં એકાકાર બુદ્ધિથી મિથ્યાત્વ થયું છે. પરંતુ તેની મિથ્યા માન્યતાનો કોઈ વિષય નથી અર્થાત્ તેની મિથ્યામાન્યતા પ્રમાણે વસ્તુનું સ્વરૂપ નથી. જગતમાં પરવસ્તુઓ છે ખરી, પરતું અજ્ઞાનીના અભિપ્રાય મુજબ તેનું સ્વરૂપ નથી. પરની અપેક્ષા રાખે એવું વસ્તુસ્વરૂપ નથી. આમ નિરપેક્ષ વસ્તુસ્વરૂપને સમજીને પરાશ્રય છોડી સ્વાશ્રયમાં ટકવું તે જ
મુક્તિનો ઉપાય છે. (૨૦) પ્રશ્ન: ‘પરને હું સુખી કરી શકું એવી અમારી માન્યતા ભલે ખોટી હોય, પણ પરને સુખી કરવાના અમારા ભાવ છે તે તો સારા છે ને?
–૧૩૨૮
