________________
આ
દૃષ્ટિનો વિષય મોક્ષમાર્ગની ક્ષાયોપથમિક ભાવરૂપ શુદ્ધ પર્યાય પરમપરિણામિક ભાવનું ધ્યાન કરે છે. જો તે પર્યાય તે પરિણામિક ભાવમાં અભેદ કરીને તેને ધ્યાનનો વિષય માનવામાં આવે તો પરિણામકભાવ તથા ક્ષાયોપથમિક ભાવ એમ બે ભાવ જુદા છે તે જુદા રહેતા નથી. એ રીતે દૃષ્ટિને દૃષ્ટિનો વિષય એમ બે સિદ્ધ થતા ન હોવાથી તે માન્યતા વિપરીત છે.
વળી કયારેક પર્યાય દ્રવ્યમાં અભેદરૂપે પરિણમી ગઈ એમ કહેવાનો આશય એટલો જ છે કે પર્યાયમાં જેટલું સામર્થ્ય દ્રવ્યમાં છે તેટલું એક સમય માટે પ્રગટ થઈ ગયું છે એ અપેક્ષાએ દ્રવ્ય પર્યાયમાં અભેદ થઈ જાય છે એમ કહેવાય છે.
પદ્રવ્યના લક્ષની જેમ નિર્મળ પર્યાયના લક્ષે પણ રાગ ઊઠતો હોવાથી એ પણ ખરેખર પરદ્રવ્ય છે, તે દ્રવ્યથી સર્વથા ભિન્ન છે એમ જોર દીધા વિના દૃષ્ટિનું જોર દ્રવ્ય પર જતું નથી, તેથી નિર્મળ પર્યાયને પણ પરદ્રવ્ય, પરભાવ ને હેય કરી છે. પર્યાય ઉપર પ્રેમ છે તેનું લક્ષ પર દ્રવ્ય ઉપર જાય છે, તેથી તેને પરદ્રવ્યનો જ પ્રેમ છે. પરમ સત્ સ્વભાવ એવા દ્રવ્ય સામન્યની ઉપર લક્ષ જવું અલોકિક વાત છે.
ધ્રુવ દ્રવ્યસ્વભાવ સાથે નિર્મળ પર્યાય ભેળવવાથી દષ્ટિનો વિષય થાય છે એમ માનનાર, વ્યવહારથી નિશ્ચય થવાનું માનનારની જેવા જ, મિથ્યાષ્ટિ છે; એનું જોર પર્યાય .ઉપર છે ધ્રુવ સ્વભાવ ઉપર નથી.
સમ્યગ્દર્શનના વિષયમાં દ્રવ્ય સાથે ઉત્પાદરૂપ નિર્મળ પર્યાયને ભેગી લેવાથી તે નિશ્ચયનયનો વિષય ન રહેતાં પ્રમાણનો વિષય થઈ જાય છે, અને પ્રમાણ પોતે સદ્ભુત વ્યવહારનયનો વિષય છે, નિશ્ચયનયનો વિષય અભેદ એકરૂપ દ્રવ્ય છે, પ્રમાણની જેમ ઉભય અશંગ્રાહી નથી. જો પર્યાયને દ્રવ્ય સાથે ભેળવવામાં આવે તો તે નિશ્ચયનયનો વિષય ત્રિકાળી સામાન્ય છે તે રહેતો નથી, પણ પ્રમાણનો વિષય થઈ જતો હોવાથી, દૃષ્ટિમાં ભૂલ છે, વિપરીતતા છે.
અનિત્ય તે નિત્યને જાણે છે. પર્યાય તે દ્રવ્યને જાણે છે. પર્યાયરૂપ વ્યવહાર છે નિશ્ચયરૂપ ધ્રુવદ્રવ્યને જાણે છે; ભેદ છે તે અભેદ દ્રવ્યને જાણે છે; પર્યાય તે જાણનાર એટલે કે વિષયી છે ને ત્રિકાળી ધ્રુવ દ્રવ્ય તે (જાણનાર પર્યાયનો) વિષય છે. જો દ્રવ્યની સાથે નિર્મળ પર્યાયને ભેળવીને નિશ્ચયનયનો વિષય કહેવામાં આવે તો વિષય કરનાર પર્યાય તો કોઈ જુદી રહી નહી. જો પર્યાયને વિષય કરનાર તરીકે દ્રવ્યથી જુદી લેવામાં આવે તો જ વિષય-વિષયી બે ભાગ સિદ્ધ થઈ શકે છે; પરંતુ અન્યથા માનવાથી મહા વિપરીતતા થાય છે.
નિયયસાર કલશ ૨૬માં આચાર્યે એમ કહ્યું છે કે :કેવળજ્ઞાન આદિ પૂર્ણનિર્મળ પર્યાય, મતિ-શ્રુતજ્ઞાનઆદિ અપૂર્ણપર્યાય, અગુરુલધુની
૧૧)
