________________
ટષ્ટિનો વિષય પર એકરૂપ છે, જેને ભાવ-અભાવ નથી. ભાવ અર્થાત્ પર્યાયનું ઉત્પન્ન થવું અને અભાવ અર્થાત્ પર્યાયનો વ્યય થવો-તે વસ્તુની અંદર નથી.
જુઓ, વસ્તુ સ્વભાવની અચિંત્યતા, અપરિમિતતા, બેહદતા ! સ્વભાવનું સામર્થ્ય પૂર્ણ ધ્રુવ છે. ધ્રુવ વસ્તુમાં પર્યાયના ઉત્પાદ-વ્યયરૂપ પરિણમને નથી. દ્રવ્ય સદા ધ્રુવ, સદા નિત્ય છે. આમ અંતર ધ્રુવ ભગવાન આત્મામાં વીતરાગી શાંતિ દ્વારા-નિર્વિકલ્પ શાંતિ દ્વારા તેના બળ દ્વારા જુઓ, રાગના બળ દ્વારા નહિ, નિમિત્તના બળ દ્વારા નહિ, શરીરના બળ દ્વારા નહિ, શરીરના સંવનનનું બળ હતું તેથી થયું એમ પણ નથી. તે પરમાત્માને, નિજ
સ્વરૂપ-ધ્રુવ-ચિધનને-નિર્વિકલ્પ શાંતિ દ્વારા,-અંદરમાં વીતરાગી શાંત સમાધિ દ્વારા, તેના બળથી શ્રી તીર્થકર દેવે એવા ધ્રુવ સ્વરૂપને, આ ભગવાન આવા છે-એમ અંતરમાં જોઈ લીધું છે, અહા... હા! આ પરમાત્મા પ્રકાશ છે ને? આત્મા દેહમાં રહ્યો છે. તે અસભૂત ઉપચરિત વ્યવહાર. અસભૂત પર્યાય તે વ્યવહાર દ્રવ્યાર્થિકનય તે નિશ્ચય. આમાં પર્યાય છે તે વ્યવહાર, વ્યવહાર છે જ નહિ-એમ કોણ કહે છે? એવી રીતે રાગાદિ છે જ નહિ, એમ કોણે કહ્યું? પણ આ વ્યવહાર અને રાગના આશ્રયે નિશ્ચય છે, એમ નથી. પર્યાય-વ્યવહારના આશ્રયે દ્રવ્ય છે, એમ નથી.
આ અનાદિ અનંત પદાર્થ છે કે નહિ? અંદરમાં પુણ્ય અને પાપ આવ્યાં અને ગયાં. ભગવાન આત્મા અનાદિ-અનંત ધ્રુવ પદાર્થ છે તેની વર્તમાન દશામાં ઉત્પાદ-વ્યયનું થવું તે વ્યવહાર છે. તેથી એક ન્યાયે તેને અભૂતાર્થ કહેલ છે. આશ્રય લેનાર તો પર્યાય છે તે વ્યવહાર છે, છતાં વ્યવહારથી નિશ્ચય પ્રાપ્ત થાય છે-એમ નથી.
પ્રશ્નઃ નિશ્ચયનો આશ્રય તો વ્યવહારે (પર્યાય) કર્યો ને?
ઉત્તરઃ પર્યાયે આશ્રય કર્યો, તો કોનો કર્યો? દ્રવ્યનો કર્યો. પર્યાયે વિષય કર્યો છે અર્થાત્ ભૂતાર્થ દ્રવ્ય એનો વિષય છે. પર્યાયના આશ્રયે ભૂતાર્થ વિષય નથી થતો. આ સૂક્ષ્મ વાત છે.
આત્મા ધ્રુવ, અપરિણામ-વસ્તુ એકલી ધ્રુવ છે, અપરિણામી છે. દ્રવ્ય અપરિણામી છે, પર્યાય પરિણમે છે; દ્રવ્ય-વસ્તુને પરિણમન કેવું?
જો કે વસ્તુ ઉત્પાદ અને વ્યય સહિત છે. “રળત’ શબ્દ સંસ્કૃતમાં પડ્યો છે. ભાઈ ! આ તો બાદશાહનું ઘર છે ! સામાન્ય બાદશાહને ત્યાં પણ ઠીક થઈને જવાનું હોય છે, તો પછી આ તો પરમાત્મા પોતે, ત્રણ લોકનો નાથ છે, એકલો ધ્રુવ છે, પર્યાયમાં ભલે પરિણમન હોય, પણ ધ્રુવમાં પર્યાય નથી.
આ પરમાત્મા પ્રકાશ છે, એક સમયની પર્યાય પરમાત્મા નથી, અહીં તો દ્રવ્ય પરમાત્મા છે, એ ભાવ-અભાવથી રહિત છે. ઉત્પાદ-વ્યય સહિત છે, તો પણ દ્રવ્યાર્થિકનયથી
