________________
૧૪
પ્રબુદ્ધ જીવન
જાન્યુઆરી ર૦૦ર સંગોપન માટે યુવાશક્તિ, નાગરિક સ્વાતંત્ર્ય સંગઠન વગેરેની પાછળ ધરાવતો હોય ત્યારે જ લોકશાહી તંત્રવ્યવસ્થા સફળ અને સુચારુ રીતે આ ભાવ રહેલો જોવા મળે છે. તેમણે લોકસમિતિની રચના કરવા ચાલી શકે. રાજ્ય કે વ્યક્તિના ત્રાસ અને દમનનો અહિંસક માર્ગે જણાવ્યું તેની પાછળનું મુખ્ય કારણ લોકશાહીની રક્ષા કરવાનું જ છે. પ્રતિકાર કરવાની નાગરિકમાં શક્તિ હોવી જોઈએ. ચંબલના ખૂંખાર. આવી રચાયેલી લોકસમિતિ એ માત્ર સમાજના દરેક ક્ષેત્રે પરિવર્તન અને ત્રાસ ફેલાવતા ડાકુઓને આત્મસમર્પણ જયપ્રકાશે સમજાવટ અને લાવવામાં ભાગીદાર નહીં બને બલકે સમાજના દરેક ક્ષેત્રે પરિવર્તન સહકારથી કરાવ્યું. આ એક તેમનું અમૂલ્ય પ્રદાન છે. નાગરિકોમાં લાવવામાં મદદરૂપ બનશે અને લોકશાહી સમાજ-નવરચનામાં આ પરસ્પર સહકારની ભાવના પ્રવર્તતી હોય એ પણ એટલું જ જરૂરી છે. - લોકસમિતિઓ મહત્ત્વની ભૂમિકા ભજવી શકે તેમ તેઓ ચોક્કસ માનતા બીજા લોકોના વિચારોને સાંભળવાની, સમજવાની અને સહન કરવાની હતા. લોકસમિતિ રાજકારણમાં, જાહેર જીવનને કલુષિત કરતાં શક્તિ હોવી જરૂરી છે. જો કે જયપ્રકાશ નારાયણ પોતે જણાવે છે કે તે વાતાવરણને અટકાવી શકે, ચૂંટણીઓમાં ભાગ લઈને પોતાનું આગવું આ તમામ ગુણો નાગરિક ધરાવી શકે કે કેમ એ પણ એક મોટો પ્રશ્ન સ્થાન પ્રાપ્ત કરી શકે, વહીવટીતંત્રને અને સ્વચ્છ, તંદુરસ્ત અને પારદર્શક છે, છતાં બને એટલા વધુ ગુણો નાગરિક પોતાના જીવન અને વ્યવહારમાં બનાવી શકે, સરકાર પર વિવિધ રીતે અંકુશ નિયંત્રણો મૂકી શકે. ઉતારે તો લોકશાહી તંત્રવ્યવસ્થા સફળ રીતે કાર્ય કરી શકે. આમ જયપ્રકાશજીને એ બાબતમાં સંપૂર્ણ વિશ્વાસ હતો કે જ્યાં સુધી લોકોમાં જયપ્રકાશજી એ માત્ર આદર્શવાદી વિચારક નહીં પણ વાસ્તવવાદી નૈતિક મૂલ્યો અને આધ્યાત્મિક ગુણોનો સરખો વિકાસ થશે નહીં ત્યાં વિચારક પણ છે. તેઓશ્રીની જન્મશતાબ્દીનું આ વર્ષ ઉજવાઈ રહ્યું છે સુધી ઈચ્છિત ધ્યેયો પાર પાડી શકાશે નહીં. ગાંધીજીની માફક જયપ્રકાશજી તે પ્રસંગે તેમને હાર્દિક શ્રદ્ધાંજલિ અર્પ છું. પણ માને છે કે નાગરિક સત્ય અને અહિંસામાં શ્રદ્ધા અને વિશ્વાસ
મૃત્યુ મહારાજવીની મહેર
પૂ. શ્રી વિજયપૂર્ણચંદ્રસૂરિજી મહારાજ પ્રાચીન કાળમાં એક એવો રિવાજ હતો કે, જેલની સજા પામેલો વિચારવા જેવી ચીજ એ જ છે કે, આવી મહાશક્તિને પણ વસવાટ માટે કોઈ અપરાધી, જો રાજાને પ્રસન્ન કરીને, રાજકુપા પામી શકવામાં કર્મયોગે કેવું ગંધાતું અને ત્રણ સાંધે ત્યાં તેર તૂટે એવું તકલાદી દેહ સફળતા પામી શકતો, તો રાજાને વિનવીને પોતાના શિરે ફટાકારાયેલી નામનું રહેઠાણ મળતું રહ્યું છે ! આ રહેઠાણનો વિચાર કરતાં ગંભીરઆજીવન-કેદ જેવી સજામાંથી એ મુક્તિ મેળવી શકતો! ન્યાય-ક્ષેત્રમાં ગમગીન બની જવાય અને ઝૂંપડીમાં દિવસો વિતાવનાર કોઈ ચક્રવર્તી રાજાનો હસ્તક્ષેપ વર્ષ હોવા છતાં રાજાનો આ એક અધિકાર અબાધિત કે દેવેન્દ્રનું કલ્પના-ચિત્ર નજર સમક્ષ તરવરી ઊઠે, તો નવાઈ ન રહેતો, જેની રૂએ રાજા કોઈ કેદીને કેદમુક્ત કરવા સ્વતંત્ર રહી શકતો! ગણાય. દેહ નામના આવા ગંદા-ગોબરા રહેઠાણામાંથી ચક્રવર્તી જેવા આજે પણ લગભગ આને મળતો જ અધિકાર રાષ્ટ્રપ્રમુખની પાસે હોય આત્માને સદાને માટે મુક્તિ અપાવવી હોય, તો મહા-સમાધિ મૃત્યુ છે. એથી રાષ્ટ્રપતિ પણ ધારે તો કોઇને ફાંસીની સજામાંથી મુક્તિ નામના મહારાજાધિરાજની કૃપાને પાત્ર બનવું જ રહ્યું, પણ આ તો આપી શકે છે.
દૂરની શક્યતા થઇ. બાકી ગર્ભથી માંડીને આપણો આત્મા દેહને પાંજરે જે મૃત્યુનું નામ પડતાં જ આપણો થરથર ધ્રૂજી ઊઠીએ છીએ, એ પુરાયો છે, એને આંશિક મુક્ત કરીને વધુ સુંદર દેહનો પલટો અપાવવા મૃત્યુમાં યમરાજ નહિ, મિત્રરાજ કે મહારાજનું દર્શન મેળવવું હોય, તો ય મૃત્યુ નામના મહારાજવીની કૃપા મેળવ્યા વિના ચાલે એમ જ નથી. એક સુભાષિતનો સંદેશ સાવધાન-કાન રાખીને સાંભળવો જ રહ્યો. એ એક કલ્પના-દર્શન મેળવીએ કે, નવજાત શિશુ, બાળપણ, સુભાષિત કહે છે:
યૌવનાવસ્થા, પ્રૌઢાવસ્થા વગેરેના કપરાં અને સીધાં ચઢાણો ચઢતો ગર્ભથી માંડીને જ બિચારો આ આત્મા કાયાની કેદમાં પુરાયેલો છે. ચઢતો જ્યારે ૭૦-૮૦ની વય વટાવી જાય છે, ત્યારે એનો દેહ કેવો આ કેદમાંથી આત્માને મુક્તિ અપાવવાનો એક માત્ર અધિકાર મૃત્યુ જર્જરિત થઈ જાય છે ! ત્યારે પાંચે ય ઇન્દ્રિયો પાંગળી બની બેસે છે, નામના મહારાજા જ ધરાવે છે.
સૌંદર્યની એક અખંડ વસંત પ્રચંડ પાનખરમાં પલટાઇ જાય છે. અને આત્મા એ સર્વોત્કૃષ્ટ ચીજ છે. આનાથી ચડિયાતી કોઈ ચીજ મળવી જોતાંની સાથે જ આંખ જ્યાં ચોંટી જતી હતી, એવા એ દેહ પર નજર અશક્ય છે. કોઈ મોટા કારખાનામાં જે મહત્ત્વ વીજળીનું હોય છે, એથી કરવાનું ય મન નથી થતું! ખંડેર જેવા હાલહવાલ પામેલા આવા દેહમાંથી કિંઈ ગણું વધુ મહત્વ કાયાના આ કારખાનામાં આત્માનું છે. આંખોને આત્માએ જો મુક્ત બનીને નવા રળિયામણા દેહાવાસમાં નવો વસવાટ જોવાની શક્તિ બક્ષનાર, કાનને સાંભળવાની તાકાત આપનાર, નાકને મેળવવો હોય, તો આ અવસરે એક મૃત્યુ-રાજ જ મદદગાર બની શકે સુંઘવાનું સામર્થ્ય દેનાર, જીભને ખાવા-ગાવાની તાકાતનું દાન કરનાર, એમ છે. એટલે આત્માને મુક્તિ અને અમરતા અપાવી શકે એવું મૃત્યુ અને ચામડીને સ્પર્શ-શક્તિનું વિતરણ કરનાર સર્વશક્તિમાન જો કોઈ તો આપણા માટે એક મહામિત્ર જેવું ઉપકારી-તત્ત્વ છે... તત્ત્વ હોય તો તે આત્મા છે. જીવલેણ રોગોથી ભરપૂર શરીર પણ જો આજ સુધી આપણે મૃત્યુને યમરાજ તરીકેના ભીષણ-ભયંકર સ્વરૂપમાં કીડાથી અને બદબૂથી ખદબદી ન ઊઠતું હોય, તો તે પ્રભાવ દેહની જ જોતા-કલ્પતા આવ્યા છીએ, પણ આપણે આ દર્શન એક ભ્રમ છે. ભીતરમાં રાજ્ય કરનારા આત્માનો છે. એથી જ આત્માની વિદાય ભવભ્રમણના ફેરા સતત ચાલુ રાખનારા આ ભ્રમમાંથી ઊગરી જઇને, માત્રથી જ યૌવનથી છલબલતો દેહ પણ થોડી જ વારમાં ગંધાતી ગટર મૃત્યુને એક મિત્ર તરીકે કે મહારાજવી તરીકે વધાવવાની દૃષ્ટિ પામવી જેવો અદર્શનીય બની જતો આપણે જોઇ શકીએ છીએ.
હોય, તો સુભાષિતના આ સંદેશને સાનમાં સમજીને અને કાનમાં કોતરીને, આત્માની આટલી મહાશક્તિની ઝાંખી મેળવી લીધા બાદ હવે પ્રાણમાં પ્રતિષ્ઠિત કરવો જ રહ્યો!
