________________
.
ઑગસ્ટ, ૨૦૦૨
આચર્યા, ત્યારે હેમચન્દ્રાચાર્યે ગુજરાતમાં અહિંસા, સમભાવ, સમન્વય અને નિર્વ્યસનીપણાનાં ઊંડાં મૂળ રોપીને પ્રજાને અને તેની અનેક પેઢીઓને સંસ્કાર, ઉદાત અને સહ ણુતા, ધર્મસમભાવ અને પાપભીરા જેવાં શુભ તત્ત્વોથી અલંકૃત કરી આપી. એ સાથે જ તેઓએ ગૂર્જર રાષ્ટ્રને પોતીકું સાહિત્ય આપ્યું. પોતીકી ભાષા આપી, અને એ રીતે તેને કાલથી અસ્તિત્વ પણ અર્ધું.
પ્રબુદ્ધ જીવન
૫
જીવનને જ નિરૂપે છે. બેશક, લેખકને આચાર્ય પ્રત્યે, અને વસ્તુત: તો વિવિધ સંપ્રદાયના સંતપુરુષો પ્રત્યે સદ્ભાવ હોવાથી જ તેઓ આ પ્રકારનાં પુસ્તકો લખતા હશે. પરંતુ આ પુસ્તકોમાં તેઓ ભાવુકનાના આવેગમાં ઠેર ઠેર જૈનાચાર્યની પ્રતિભા અને જૈન ધર્મના સાધુઓની મર્યાદાઓની પ્રણાલિકાને જાણ્યે અજાણ્યે અન્યાય કરી બેઠા છે, તે બાબત પ્રત્યે ધ્યાન અપાવું જ જોઈએ. કેટલાંક ઉદાહરણો જોઇએ.
આવા ધર્મપુરુષ માટે કોઈને પણ લખવાનું મન થાય તો તે સમજા શકાય તેમ છે. અને ઘણા ઘણા લોકોએ-લેખકોએ તેમના વિશે લખ્યું છે, અને આજે પણ લખતાં રહે છે. સવાલ માત્ર લેખકો દ્વારા લખાતાં લખાણોની અધિકૃતતાનો છે, અને ઈતિહાસ સિદ્ધ નાનો છે. ઐતિહાસિક તથ્યોને ઉવેખ્યા વગર અને એનો લોપ કે દ્રોહ ન થાય તે રીતે, અધિકૃત લખાણ લખાય ત્યારે તો કોઈ આપત્તિ ન હોઈ શકે. પરંતુ તથ્યો સાથે ચેડાં થાય અથવા પોતાના અજ્ઞાનને કારણે તે રીતે અનધિકૃત રજૂઆત થાય તો થોડોક ખેદ પણ થાય, અને તેવું આલેખન કરનારના આય પરત્વે સંદેહ પણ જાગે, અહીં આવો બે એક આલેખનો વિશે વાત કરવી છે.
(૧) રજની વ્યાસ એ ગુજરાતના એક જાણીતા ચિત્રકાર છે. હવે તેઓ લેખન-પ્રકાશન ક્ષેત્રમાં પણ ઘણું કામ કરતાં હોવાનું જણાય છે. તેમણે એક સચિત્ર ગ્રંથ 'The Glory of Gujart' (ઈ. ૧૯૯૮, અાર પ્રકાશન) પ્રસિદ્ધ કર્યો છે. તેમાં પૃષ્ઠ ૧૩૩ પર હેમચન્દ્રાચાર્યનું એક ચિત્ર છાપવામાં આવ્યું છે. આ ચિત્રમાં ત્રણ આકૃતિઓ દેખાય છે. ૧. કાષ્ઠાસન ઉપર બેઠેલા હેમાચાર્ય; ૨. તેમની જમણે પડખે બેઠેલા એક સાધુ; ૩. દરવાજામાં પ્રવેશ કરતો એક યોદ્ધો-કુમારપાળ. આ ચિત્ર, કલાની દૃષ્ટિએ તો રૂડું દીસે છે, પરંતુ તથ્યની દૃષ્ટિએ તે ભૂલભરેલું છે. હેમચન્દ્રાચાર્યના મુખ પર મુહપત્તિ નામનું વસ્ત્ર ચિત્રકારે બોંધ્યું છે, જે તથ્યોનું ઉલ્લંઘન કરે છે.
મોં પર મુહપત્તિ બધે અને વધુ પડતો લાંબો ઓધો (રોહા) રાખે તેવો સંપ્રદાય સોલમા-સત્તરમાં શતકમાં પ્રર્યો છે બારમાં રીકામાં તેનું કોઈ જ અસ્તિત્વ ન હતું. આ ચિત્રમાં દેખાતો લાંબો રજોહરણ પણ વિચિત્ર લાગે છે. એ સમયમાં રજોહરણ નાનો તો હતો જ સાથે સાથે તેને કાાસન ઉપર, બેસનારના મસ્તકની પાછળના ભાગમાં એક હુક જેવું રાખીને તેમાં તે ભરાવી દેવાની પદ્ધતિ હતી. એમ લાગે * છે કે જૈનોના ભિન્ન ભિન્ન સંપ્રદાયો વિશે લેખકને પૂરી જાણકારી નથી.
એક બચાવ કરી શકાય. હાથમાં તાડપત્રની પાંથી હોય, તે ધ્યેય “ હાથે પકડવી પડતી હોય, અને તે કારણે આચાર્યે વસ્ત્ર મોં પર બાંધ્યું હોય, તો આ સ્થિતિ તથ્યાત્મક ગણાય. પરંતુ અહીં તો આચાર્યનો એક હાથ આગંતુક પ્રતિ લંબાયેલો છે-આર્થાત્ ખુલ્લો છે, અને બીજા હાથમાં કાગળની બનેલી નાનકડી પોથી છે, તાડપત્રની લાંબી પોથી નથી ; એટલે આ બચાવ પણ ટકી શકતો નથી.
કેહેવાનું એટલું જ કે એતિહાસિક સંદર્ભો આપતો ગ્રંથ આપવો હોય ત્યારે તે આપનારે ઝીણામાં ઝીલી વાતની પણ જરૂરી સજ્જતા ધરાવતી જ જોઈએ.
(૨) એક અન્ય ગુજરાતી લેખક છે જશવંત મહેતા. તેમશે ઈ. સ. ૨૦૦૧ માં અને ૨૦૦૨ માં અનુક્રમે બે પુસ્તકો પ્રકાશિત કર્યા છે. (૧) ‘કલિકાલ સર્વજ્ઞ’ (નવલકથા) અને (૨) “અહિંસા પરમો ધર્મ' (નાટકોનો સંગ્રહ). નવલકથા હેમચન્દ્રાચાર્યના જીવનનું નિરૂપણ કરે છે અને નાટકો પૈકી મુખ્ય નાટક ‘અહિંસા પરમો ધર્મ' પણ હેમચન્દ્રાચાર્યના
૧. નવલકથા પૃ. ૧૪-૧૫ ઉપર, દેવચંદ્રસૂરિના અપાસરાના એક ખંડમાં માતા મીનાદેવીને અને બળરાજા સિદ્ધરાજને-આરામ કરો આલેખ્યાં છે. ચાંગદેવ અને સિદ્ધરાજની ત્યાં મુલાકાત તથા સેવાદ વર્ણવ્યા છે, કુમાર હજી તો 'જયસિંહ' માત્ર છે, તોય તેને 'સિદ્ધરાજ' તરીકે આલેખ્યો છે; આ આખીય ઉપજાવી કાઢેલી કથા ન તો વાસ્તવિક છે કે ન તો કલાત્મક, અત્યંત કૃતકતા જ ઉભરાતી રહે છે.
૨. પાંચમા પ્રકરણામાં વાદી કુમુદચંદ્ર સાથેના વાદની વાત છે (પૃ. ૩૬ થી). તે વાદ વાદી દેવસૂરિ નામના આચાર્યે કુમુદચંદ્ર સાથે કરેલો. સોમચંદ્ર તે સમયે સોમચંદ્ર નહિ, પણ હેમચંદ્રાચાર્ય બની ગયા, અને તેમના ગુરુ દેવચંદ્રસૂરિને આ ‘વાદ' સાથે કશી જ લેવાદેવા નહોતી, હાજરી પણ નહિ. છતાં દેવચંદ્રસૂરિને મંત્રીનું આમંત્રણ, સોમચંદ્ર સહિત આગમન, વાદ અને જય-આ આખી વાત તથ્યોસ્કંધન-આધારિત બની ગઈ છે. ઉપરાંત, બર્ગ પછી થયેલી રજૂઆતો પણ સાવ છીછરીઅતાર્કિક દીસે છે, તો માતાની દખલ અને તેથી બચવા માટે સોમચંદ્રે કરેલી ખટપટ વાળી વાતો (પૃ. ૩૭-૩૮) પણ સાવ વરવું ચિત્રા હોવાનું પુરવાર કરે છે.
૩. પૃ. ૩૯-૪૦-૪૧ પરની ગુરુ-શિષ્યની પ્રશ્નોત્તરી પણ અત્યંત સપાટી પરની બની રહી છે. તો પૃ. ૪૧ પરની ‘અપાસરાના એકાંત ખુશામાં પડેલા કોલસાના ઢગલાવાળો સંવાદ પા અર્થહીન અને અપ્રાસંગિક બની જતો જણાય છે. આ વાત ખરેખર તો એક સરસ ઘટના હતી, જેનો ઉપયોગ લેખક, બીજી રીતે, શ્રેષ્ઠ કરી શક્યા હોત, અને તે પણ તેમાંના 'ચમત્કાર' લાગતાં તત્ત્વને ગાળી-ટાણીને
૪. ભેટી પડવાની વાત આ કથામાં અનેક વાર આવે છે. જૈન સાધુ રાજાને, અન્ય સંતોને કે શિષ્યને ભેટી પડે તે વાત જ હાસ્યાસ્પદ છે. છતાં લેખકની ભાવુકતા જોતાં તે વાતને બહુ મહત્ત્વ ન આપીએ તો પણ, હેમચંદ્રાચાર્ય પોતાની માતાને ભેટવા માટે ધસી જાય છે (પૃ. ૫-૫) એ આખી વૃત્તાંત તો તદ્દન અવ્યવહારુ અને અકાજો જ આલેખાયો છે. આવું જો કે બન્યું જ નથી. અને ખરેખર બન્યું હોય તો પણ લેખકની કલાકુશળતા આવી ઘટનાને-આવી ક્ષોને એવી કલાત્મકતાથી રજૂ કરી શકે કે તથ્ય જળવાય અને પ્રતિભા ન નંદવાય. ન અહીં તો નહિ બનેલી ઘટના ઊભી કરીને લેખકે આચાર્યની પ્રતિભાને ખંડિત થતી દર્શાવી દીધી છે, જે તદન અયોગ્ય છે. આચાર્ય, ઋષભદેવ, તથાગત અને કાંકરાચાર્યના દાખલા આપીને જે દલીલ કરે છે તે નો કોઈ વેવલી વ્યક્તિ જ કરી શકે.
અને આચાર્યના પિતા ચાંગદેવે પણ દીક્ષા લીધી હોવાનું (પુ, પર) તો કદાચ પ્રથમ વાર જ આ નવલકથા દ્વારા જાણવા મળ્યું ! એ નિરૂપણ અગત્ય છે.
૫. ‘રાજા દુર્લભદાસ સોલંડી' આ પ્રયોગ મુદ્રાની ભુલ નથી લાગતી, છતાં ભસવૃત્તિજન્ય ક્ષતિ હોઈ શકે. દુર્લભરાજ કે દુર્લભદેવ હોત તો ઉચિત થાત. આ તો જરા પ્રાસંગિક આડવાત. એવી જ બીજી આડવાત આ પ્રકરણ ૧૦માં પ્રારંભનાં પાનામાં રાજા પાટા આવી ગયો તેનું
