________________
નવેમ્બર, ૨૦૦૨
૧૯૩૪માં પ્રગટ થયેલું ને અંતિમ પ્રકાશન ઇ. સ. ૨૦૦૦માં ગઝલોનો ખ્યાલ કરાતી રચનાઓનો સંઢ ‘નિરાડી જાનિબ' છે. તેમની સાહિત્યિક ગુણવત્તા ને સેવાને ગાંધી, મહાદેવ દેસાઈ, રામપ્રસાદ બક્ષી, અનંતરાય રાજ્ય, 'સ્નેહરશ્મિ', કરસનદાસ માીક, જ્યોતીન્દ્ર દવે, મનસુખલાલ ઝવેરી, સુંદરજી બેટાઈ, 'સુંદરમ્', વિષ્ણુપ્રસાદ ત્રિવેદી, ડૉલરરાય માંકડ, વિજયરાય વૈદ્ય, ગુલાબદાસ બ્રોકર જેવા વિદ્વાન મહાનુભાવોએ અને મર્મજ્ઞોએ બિરદાવી છે. તેમનાં કટોકટીનાં કાવ્યો અંગ્રેજીમાં અનુવાદ પામીને `Voice of Emergency' જેવા અમેરિકન પ્રકાશનમાં સ્થાન પામ્યાં છે. તેમનું પહેલું ૧૩૪માં પ્રગટ થયેલા પુસ્તક 'સ્મરણ મંજરી' મહાત્મા ગાંધીજીએ વાંચેલું ને ત્યારે તત્કાલીન 'હરિજનબંધુ' પત્રમાં અગ્રલેખ રૂપે મહાદેવભાઈ દેસાઈ મારફતે બિરદાવેલું હતુ. તદ્ઉપરાંત તેમના ૧૯૮૭માં પ્રકાશ્તિ થયેલ ‘સિંધુગાન’ સંગ્રહને ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ તરફથી ‘શ્રી અરવિંદ ઘોષ ચંદ્રક' અપાયેલ. તેમના ૧૯૯૫માં પ્રગટ થયેલ "વિચ્છેદ' કાવ્યપ્રકાશન તથા વિવિધ સેવા બદલ વડોદરાના સંસ્કાર પરિવારનો ‘સંસ્કાર' એવોર્ડ મળેલ તો ૬માં પ્રગટ થયેલ ‘યાત્રાપથનો આલાપ' નામક વિશિષ્ટ ગદ્યકાવ્ય સંગ્રહને ભાવનગરની સાહિત્યસભા તરફથી સુવર્ણચંદ્રક સમેત સન્માનપત્રથી બિાવવામાં આવેલ. પ્રો. અનંતરાય રાવળ જેમને સ્વપ્નવિહારી કવિ કહે છે એવા આ ઉંમદા કવિનાં વિશિષ્ટ નોંધપાત્ર પ્રકાશનોમાં માના ગંગાબાના અવસાન ટાણે ૧૯૩૨માં લખાયેલ ને ૧૯૩૯માં પ્રગટ થયેલ ‘જનની’ શોક્માસ્તિ દીર્ઘ કાળ, પ્રથમ પત્ની ઇન્દુમતીની યાદગીરીમાં ૧૯૪૧માં પ્રગટ થયેલ ઇન્દ્ર અને રજની' મરાકથા, સાસુમા ઝીકશીબહેનના ૧૯૭૯માં થયેલ નિધન બાદ લખાયેલ અને ૧૯૮૧માં પ્રગટ થયેલ ‘સાસુમાની ઝાલરી’ કાવ્યસંગ્રહ, પત્ની મમતા બહેનના ૧૯૮૮માં નડિયાદ ખાતે થયેલ દુ:ખદ અવસાન ટાણે લખાયેલ ને ૧૯૮૯માં પ્રગટ થયેલ ‘ખંડેરનો ઝુરાપો’કાવ્યસંગ્રહ તથા કવિતા, કવિ, કવિજીવન, તેમજ કવિતાની વિવિધ વિભાવનાને અનુલોનાં કાવ્યોના ૧૯૯૧-૯૨માં પ્રગટેલ સંગ્રહો 'કવિની છવિ* ને ‘અંતેય કવિ’ મુખ્યત્વે ગણાવી શકાય.
પ્રબુદ્ધ જીવન
તેમની કવિતા સાદા શબ્દોમાં સરળ, મૃદુ ગતિએ વહી જાય છે. તેમાં એકધારો પ્રવાહ નિજિ મનહરતાથી અખંડ રીતે વહી રહે છે. તેમનું પ્રકાશન 'સાસુમાની ઝાલરી' આપવા સાહિત્યમાં કૌટુંબિક જીવનની કવિતાની એક નવી જ બારી ઉપાડે છે. ખીરનો સૂરો'માં કવિ જીવન-મૃત્યુની વ્યાખ્યા આપે છે.
જીવનનું બીજું નામ, રસરંગદેવને પ્રણામ ! મૃત્યુકેરું બીજું નામ કાળદેવને પ્રણામ !
કોઈ એમને આધુનિક યુગના લોકપ્રિય કવિ કહે છે, કોઈ એમને સમન્વયના કવિ તો કોઈ નખશિખ સજ્જન કવિ કહે છે. તેમણે મરાઠીમાં પણ કાવ્યો લખ્યો છે અને ‘જનનીનું હિંદી ભાષાંતર પણ થયું છે.
ડૉ. ચૈત પાઠકના કથન મુજબ તેમની કવિતામાંથી તેમના વ્યક્તિત્વનો, જીવનદર્શનનો અને તેમની મુદ્રાનો પરિચય સુપેરે મળે છે. તેમનાં 'સૂર્યનો અંધકાર' કાવ્યનું અંગ્રેજી ભાષાંતર પ્રો. મનસુખલાલ ઝવેરીએ કર્યું છે.
નાનપણમાં પિતા તરફથી લાડમાં ‘નેત્રમણિ' નામ પામેલા આ કવિ અનેક પહેલના કવિ છે. તેમના કવિતા વિશેના ઉદ્દગારો જુઓ. કવિતા કેરી હોય ઉજાણી
કવિતાની તો છીપ જ ઠંડી...
આટલાં પ્રગટ કાવ્યાદિ પ્રકાશનો છતાં તેમનાં કેટલાંય અપ્રગટ પ્રકાશાનો જે છે તેમાં ગ્રંથસ્યનાઓનો સંગ્રહ ‘ગાન વિતાન', શ્રદ્ધાંજલિનોની સંગ્રહ ‘અંજલિ અને અર્ધ', અછંદાસ રચનાઓનો સંહ અછાંદસી', વિદાય કાવ્યોનો સંગ્રહ ‘છેલ્લી સલામ’, કાવ્યસંગ્રહ ‘પૂર્વગાન’, ભક્તિ કાવ્ય 'ભક્તિ સુધા', કાવ્યસંગ્રહ 'આવિષ્કાર', 'અનિા', 'વિષ્ઠા', ‘ક્રિમપિ દ્રા' અને ‘ોખા', અભિનંદન કાવ્યોનો સંગ્રહ ‘નૂતન વારા’, પ્રભુ પ્રેમના કાવ્યોનો સંમત ‘ધડીક યાનની રોગ', હિંદી કાવ્યોનો સંમહ વ ના ફેરા' અને પ્રકીર્ણ રચના સંગ્રહ પ્રશ્ય આદિનો સમાવેશ થાય છે.
તેમની કાવ્યબાની સરળ, શિષ્ટ ને તળપદી છતાં ક્યાંક તત્સમ શબ્દોવાળી છે, અને અક્ષરમેળ વૃત્તો, માત્રામેળ છંદો, અછાંદસ રચના ને ગીતો પર તેમનું સારું પ્રભુત્વ જણાય છે. તેમનાં કાવ્યો ટાગોર, ખલિલ જિબ્રાન આદિની સ્મૃતિ-સંવેદના જગાડી જાય છે. તેમના બધા કાવ્યસંગ્રહ પ્રકાશનોમાં થઇને એકંદરે હજારથીય વધુ કાવ્યગીતો તેમની પારાથી આપાને મળ્યાં છે. તેમાં બંગાળી અને હિંદી કાવ્યો શ ધ્યાનપાત્ર ગુણવત્તાવાળો છે. એક વિદ્વાને કહ્યું છે તેમ કદાચ વ્યક્તિપ્રીતિનાં તેમના જેટલા કાવ્યો ભાગ્યે જ બીજા કોઈ પાસેથી આપણાને મળ્યાં હશે.
કવિનો શબ્દ જ કવિનું જીવન કવિનું ચરિત્ર શાશ્વત કોલ...
'કવિની છબી.'
‘સિંધુગાન’
કવિનો શબ્દ
કવિનો શબ્દ શૂન્યમાંથી સરજાની સભર સંઘરમાં ફેલાય છે.
'કટોકટીના કાળીદાર, જીવનનિષ્ઠ કાવ્ય ને કાવ્યનિષ્ઠ જીવનના કઠિન છતાં આભીર પથના ઓ પિક | એક ડગ, માત્ર એક ડગ ભર
તારી અમૃત પ્રકાશિત શબ્દપતાકા લહેરાવા
X X X
જેને જે કહેવું હોય તે કવિ માટે કહે પણ ખુદ કવિ તો પોતાને માટે કહે છે. એકલ દોકલ યાત્રી : હું તો જાઉં મારે થ ફૂટે જેવાં ગીતો તેવાં વહેવા દઉં મુજ કંઠે હું અલગારી ! એકલપંથી ! મુક્ત મસ્ત અવટંકી કંઠે મારે નવ મેં કો'ની બાંધી છે રે કંઠી. શબ્દોને હું ઉપાસનારી અભિનવ અમૃતયોગ ! હું છું આત્મકલાનો ઘેલો, ના હું સોનેટ ચેલો.
ગાંધીબૂમ ઝીલનાર વ્યથાની ચીસ પાડનાર
X X X
ના મૈં સાહીબાહોં કો કવિમંડળ વિદ્વજનની હું તો કંડારી જાતો જે કેડી ઉપસે મનની એકલ દોકલ યાત્રી : યાત્રા મારી એકલપંથી
