________________
૧૨
પ્રબુદ્ધ જીવન
કેવા એ દિવસો હતા ! ઇ મહેન્દ્ર મેઘાણી
પૂરાં ૪૯ વરસ થયાં ‘ભૂમિપુત્ર’ને; આ છે ‘ભૂમિપુત્ર’નું સુવર્ણ જયંતી વરસ.
'ભૂમિપુત્ર'ના ઉદ્દભવ સો મુખ્યત્વે ત્રણ વ્યક્તિ સંકળાયેલી છે: પ્રબોધ ચોકસી, નારાયણ દેસાઈ અને ચુનીભાઈ વૈદ્ય. આ ત્રણમાં પ્રબોધભાઇનો ફાળો વિશેષ છે. નાથાભાઇ અને ચુનીકાકા, બંને આજીવન સમાજ-સેવકો, આજે પણ સક્રિય છે અને પોતાના વાર્ધક્યને ઉજાળી રહ્યા છે. મોધભાઈ થોડા વહેલા ચાયા ગયા. પો એમનો પરિચય મેળળવા જેવો છે. નાથાભાઇની કલમે તે એક વાર નીચે પ્રમાો આલેખાયેલો છેઃ
નવેમ્બર ૧૫૧ના એ દિવસો | બાય મુહૂર્ત ધુમ્મસની ધાળી ઓઢી બેઠેલા રાજઘાટની ઝૂંપડીમાં વિનોબાની કુલવધૂ સમી શીલવતી પ્રજ્ઞા જોઈ. કિશનગંજીની સભામાં, કાપેલા લાલ જમરૂખ જેવી એની હથેળીઓ અને સ્ત્રીનેય શરમાવે તેવા ઘાવ લાવી ઝળકતી એની કાનની લાળીઓ ને નાસિકાની છટા જોઈ ! હું આ જ હથેળીઓ ધખને ધીમે કોદળો ચલાવી શકતી હશે ? શું આ જ તાજ્જા લાવણ્ય-સંપન્ન મુખમાંથી સિનિશખા જેવી વાણી કરી રહી છે ? અને એ અર્ધાથ તીવ્રતા સાથે કેવી ભીષણા અનાસક્તિ હતી ! હું તો અગ્નિ બનીને આવ્યો છું. તમારે જોઇએ તો ખીચડી પકાવી થો, જોઈએ તો ઘર બાળી હ્યો !' બીજાની ખબર નથી, મૈં તો હૈયે સગડી વહોરી લીધી.'
સ્વરાજ્ય આવ્યું ત્યારે, ૯૪૭માં પ્રબોધભાઇની ઉંમર વીસ વરસની હતી. ઘટમાં થનગનતા ઘોડાઓ લઇને તેમણે આઝાદી વિશે મીટ માંડી હતી. એ ઘોડલાઓ દોડાવવામાં એમનું શેષ જીવન વીત્યું. એ માર્ગે સીપાં ચઢાકા આવ્યાં હશે, પણ તેમના અો હાયા નહીં; ઊંડી ખીણો આવી હશે, પણ તેમી થોડાને કદી અટકાવ્યા નહીં. આઝાદી. મળી ત્યારે જે લોકો જુવાન હતા, તેમના મનોરથો, તેમના અજંપાના પ્રબોધભાઈ પ્રતીક હતા. 'ભૂમિપુત્ર' ગુજરાતને પ્રબોધભાઇની સૌથી મોટી દેા. પ્રબોધભાઇએ ‘ભૂમિપુત્ર'ને વિકસાવ્યું. ‘ભૂમિપુત્ર’ પ્રબોધભાઇના વ્યક્તિત્વને વિકસાવ્યું. કોઇપણ સંપાદક પોતાનું કામ સત્યનિષ્ઠાથી કરે, તો તેનું પત્ર તેની આત્મોન્નતિમાં મદદરૂપ થાય જ.'
‘ભૂમિપુત્ર’ એટલે પ્રબોધભાઇને મન વિનોબાનું છાપું. વિનોબાએ એમના દિલનો કબજો લઈ લીધેલો. કોઇપણ ભાષામાં વિનોબાનું પહેલું જ પ્રમાણભૂત ચરિત્ર આપનાર પ્રબોધભાઇ હતા. એ સામ્પયોગી વિનોબા'ની ૪,૦૦૦ નકલ ત્યારે ત્રણેક મહિનામાં ખપી ગયેલી. ભૂદાન યજ્ઞના આરંભ બાદ જવાહરલાલજીના બોલાવ્યા વિનોબા દિલ્લી ગયેલા, ત્યારે પ્રોભાઈ દિલ્લીમાં હતા. વિનોબાના પ્રથમ દર્શનની ઝાંકી એમના જ શબ્દોમાં જોઇએ
‘ભૂમિપુત્ર'નો જન્મ થયો છે વિનોબાના ભૂદાનયજ્ઞમાંથી. ૧૯૫૨ના જૂનમાં ૨૭ વરસના તરવરિયા જુવાન નારાયણ દેસાઇએ પદયાત્રા આરંભી ત્યારે ગુજરાતમાં ભૂદાન યાનો આરંભ થયો. નારાયણ અને પ્રોઘ સાબરમતી આશ્રમના બાળગોઠિયા. ગામડાં ખૂંદતા નારાયણને દિલ્હીથી પ્રબોધભાઇએ લખ્યું કે પદયાત્રા એકલા પગથી (= પદથી) ન ચાલે, શબ્દથી. (- પદથી) પછા ચાલવી જોઇએ.' અને પ્રબોધ-પ્રેષિત
‘વિનોબાની વાણી' નામની કટારો ગુજરાતનાં છાપામાં શરૂ થઈ. વિનોબાની પદયાત્રા ચાલ, તેમાં રોજનાં બે-ત્રણા પ્રવચનો થાય. તેના હેવાલ ઠેરઠેરથી દિલ્લીમાં પ્રબોધભાઇને મળતા રહે. તેને આધારે 'વિનોબાની વાણી'ની કટાર તૈયાર કરે. ‘ભૂમિપુત્ર'ની માતા સમી એ કટાર વરસેક ચાલી હશે.
નવેમ્બર, ૨૦૦૨
કેવા એ દિવસો હતા ! જાત ઘસીને ઉલટભેર કામ કરનારાં મળી હેત. નારાયણાભાઈ નોંધે છે: લગભગ રોજેરોજ દિલીથી આવના રહેતા એ લખાણની ત્રીસેક નકલો કરીને ગુજરાતનાં છાપાને મોકલી, આપવાનું કામ ઉપાડી લીધું વિઠ્ઠલ કા વિદ્યાલય (નડિયાદ)ની કેટલીક છોકરીઓએ. પા તમાકુવાળા (હાલ ફરસાલે) તેમાં મુખ્ય હતી. ક્લો કરી-કરીને એની આંગળીઓમાં આંટા પડી જતાં, પણ એણે કદી ફરિયાદ કરી નથી.'
દિલ્લીનું કામ કાંઈ ગોઠ્યું નહીં, અને પ્રબોધભાઈ ગુજરાત આવી નારાયાન કહે : “આ એકાદ કોલમથી શું વળે ? આપણે છાપું જ કાઢવું જોઇએ.' અને આમાંથી જન્મ થયો ‘ભૂમિપુત્ર'નો. ગુજરાત ભૂમિદાન સમિતિએ બે હજાર રૂપિયાની મૂડી આપી, સંપાદકો તરીકે નારાયણ અને પ્રબોધ. દર પંદ૨ દિવસે પ્રકાશન થાય. વાર્ષિક લવાજમ બે રૂપિયા હતું. ગ્રાહક થવાની અપીલ રવિશંકર મહારાજે કરી. આઠ પાનાનો પહેલો અંક પ્રગટ થયો અમદાવાદથી વિનોબા-જયંતીએ, ૧૯૫૩ની ૧૧મી સપ્ટેમ્બરે. પહેલો અંક પ્રગટ થયો તે પહેલાં જ ૨૭૧૩ની ગ્રાહકસંખ્યા નોંધાઈ ગઈ હતી. ! અને પછીયે એટલી માંગ આવી કે એ અંક ફરી છાપવો પડેલો. લોકોએ ઉમળકાભેર તેને વધાવી લીધું, ભૂદાનયજ્ઞનો વિચાર ત્યારે લોકમાનસને સ્પર્શી ગયેલો.
પ્રબોધભાઇ માટે વિનોબા અને ‘ભૂમિપુત્ર’, એમના જ શબ્દોમાં, એક ધેલછા જ થઈ પડ્યાં !' સર્વોદનો સંદેશો સર્વત્ર કેમ પહોંયાડી દેવાય, તેની જ એમને લગન. એમને માત્ર પક્ષીની એક આંખ જ દેખાય. એવા પ્રબોધભાઇને 'ઉપનિષદો' શીખવાની ઇચ્છા થઈ. એમો વિનોબાને પૂછ્યું, તો ઉત્તર મળ્યો: ‘તું તારું ‘ભૂમિપુત્ર’નું કામ કર્યે જા. એ જ તને ઉપનિષદ' શીખવ.
પ્રબોધભાઈ એક પરિપાટી પાડી ગયા છે, એ આજ સુધી ચાલી આવી છે. વિચારને નિરંતર પરિશુદ્ધ કરતા રહેવો, તેને સાકાર કરવા ! થાય તેટલું કરી છૂટીને કાળપુરૂષને સમર્પિત કરી દેવું, તેમાં જ 'ભૂમિપુત્ર'ની કુંતાર્થતા છે.
r
અસ્થિ સારવાર કેન્દ્ર
સંઘના ઉપક્રમે હાડકાનાં નિષ્ણાત ડૉ. જમશેદ પીઠાવાલા દ્વારા હાડકાનાં દર્દીઓને મફત સારવાર દર રવિવારે સવારના ૧૦-૩૦ થી ૧-૩૦ સુધી સંઘના કાર્યાલયમાં (૩૮૫, સરદાર વી. પી. રોડ, પ્રાર્થના સમાજ, મુંબઈ૪૦૦ ૦૦૪, ફોન: ૩૮૨૦૨૯૬) અપાય છે. હાડકાનાં દર્દીઓને તેનો લાભ લેવા વિનંતી છે. જયાબેન વીરા સંયોજક
નિરુબહેન એ. શાહ ડૉ. ધનવંત ટી. શાહ મંત્રીઓ
માલિક
પ્રકાશન સ્થળ : ૩૮૫, સરદાર વી. પી. રોડ, મુંબઇ-૪00 pix
શ્રી મુંબઈ જૈન "વક સંઘ -મુદ્રક પ્રકાશક નિરુબહેત્ત સુબોધભાઈ યાહ, ફોન - ૩૮૨૦૨૮૬, મદ્રાસ્થાન : ફખરી પ્રિન્ટિંગ વર્ક્સ, ૩/Á, ભાયખલા સર્વિસ ઈન્ડસ્ટ્રીયલ એસ્ટટ, દાદાજી સોદવ કોસ રોડ, ભાયતા મુંબઈ-૪૦૦ ૦૨૭,
