________________
ડિસેમ્બર, ૨૦૦૨
પ્રબુદ્ધ જીવન છેકછાક જોવા ન મળે. ઝીeu પણ સુંદર, સુવા, મરોડદાર અક્ષર શ્રી નાહટાજીની લેખનપ્રસાદી અનેક સામયિકોમાં પ્રસિદ્ધ થતી રહેતી પણ તેઓ કાઢી શકે. એક જ પોસ્ટકાર્ડમાં ઝીણા અક્ષરે ઘણી બધી એથી તેઓ ઘણા બધા વિદ્વાનોના સંપર્કમાં આવ્યા હતા. એ સમયના વિગતો એમણો લખી હોય. એમણો “ભક્તામર સ્તોત્રનો ગૂર્જર અનુવાદ ધુરંધર વિદ્વાનો શ્રી રાહુલ સાંકૃત્યાયન, ડૉ. હજારીપ્રસાદ દ્વિવેદી, ડૉ. કર્યો હતો અને તે એમણો ફૂલસ્કેપથી પણ નાના એક જ પાનામાં સુંદર મોતીચંદ્ર, મુનિ જિનવિજયજી, પંડિત સુખલાલજી, પૂરાચંદ નાહર,
અક્ષરે ઉતાર્યો હતો. એમની આવી કૃતિઓ સંગ્રહાલયમાં સાચવી લેવા મોહનલાલ દલીચંદ દેસાઈ, દલસુખભાઈ માલવણિયા વગેરે સાથે તેઓ - જેવી છે.
ગાઢ પરિચય આવ્યા હતા. મારે પહેલો પરિચય શ્રી અગરચંદજી નાહટા સાથે ૧૯૫૬ની આસપાસ શ્રી ભંવરલાલજી નાહટાનું વિવિધ સંસ્થાઓ દ્વારા ભિન્નભિન્ન સમયે થયેલો. એ અરસામાં નળદમયંતી વિશે રાસકૃતિઓની હસ્તપ્રતોની જાણકારી અભિવાદન થયું હતું અને સાહિત્ય વાચસ્પતિ', “જિન શાસન ગૌરવ', મેળવવા માટે પત્રવ્યવહાર થયેલો. ત્યારપછી બીકાનેર એમને ઘરે જઇને “જૈન સમાજરત્ન' વગેરે પદવીઓ વડે તેઓ સન્માનિત થયા હતા. રહેલો. એ પરિચય ઉત્તરોત્તર ગાઢ થતો ગયો હતો અને તે એમના પંચાસી વર્ષની ઉંમર સુધી નાહટાજી વિવિધ કાર્યક્રમો માટે, તીર્થયાત્રા સ્વર્ગવાસ સુધી રહેલો. એ વર્ષો દરમિયાન શ્રી ભંવરલાલજીને મળવાનું માટે પરિભ્રમણ કરતા રહ્યા હતા. એમનું શરીર એવું નિરામય, સશક્ત, થયું હતું, પરંતુ શ્રી અગરચંદજીના સ્વર્ગવાસ પછી મધ્યકાલીન જૈન સ્કુર્તિમય હતું. ૧૯૯૭માં તેઓ પોતાના વતન બીકાનેર ગયા હતા સાહિત્યના ક્ષેત્રમાં પૂછવા જેવું સ્થળ તે શ્રી ભંવરલાલજી હતા. એટલે કારણ કે પ. પૂ. આચાર્ય શ્રી તુલસીજી અને પ. પૂ. સાધ્વી શ્રી એમની સાથેનો પરિચય ગાઢ થતો ગયો હતો. એમની પાસે પિતાતુલ્ય ચંદ્રપ્રભાશ્રીજીનો બીકાનેરમાં પ્રવેશ હતો. બીકાનેરના આ રોકાણ દરમિયાન વાત્સલ્ય અનુભવવા મળતું. તેઓ મુંબઈ આવે ત્યારે મારે ઘરે શ્રી રૂપચંદજી એક દિવસ નાહટાજી દેરાસરમાં દર્શન કરવા જતા હતા ત્યારે પડી ભાશાળી સાથે અચૂક પધારતા અને મારે કલકત્તા જવાનું થાય ત્યારે ગયા. પગે ફ્રેશ્ચર થયું. ઉપચાર કરાવી તેઓ કલકત્તા પાછા આવ્યા. સૌથી પહેલાં એમને ઘરે કે દુકાને મળવા જવાનું થતું. અમે મળીએ પણ હવે એમનું જીવન ઘર પૂરતું સીમિત થઈ ગયું. અલબત્ત ઘરે તેઓ એટલે પરસ્પર જૈન સાહિત્યની ગોષ્ઠી થાય. શું નવું લખ્યું, શું નવું વાંચ્યું સ્વાધ્યાય, લેખન વગેરેમાં મગ્ન રહેતા. કેટલાયની સાથે તેમનો પત્રવ્યવહાર એની વાતો થાય. શ્રી અગરચંદજી સાથે “મૃગાવતી ચરિત્ર ચૌપાઈ'નું ચાલતો. મારા ઉપર પણ તેમના અવારનવાર પત્રો આવ્યા. તેઓ પોતાના સંપાદન મેં કર્યું ત્યારે એમાં શ્રી ભંવરલાલજીની મુખ્ય સહાય હતી. ત્યારે નવા પ્રકાશિત ગ્રંથો મોકલાવતા. પછી શ્રી ભંવરલાલજી સાથે થાવસ્યાસુત રિષિ ચોપાઈ'નું સંપાદન કર્યું આ વર્ષો દરમિયાન એક વખત મારે કલકત્તા જવાનું થયું હતું ત્યારે હતું.
હું એમને ઘરે મળવા ગયો હતો. તેઓ શારીરિક રીતે અશક્ત થઈ ગયા ખંભાત, રાજગૃહી, સમેતશિખર વગેરે સ્થળે જૈન સાહિત્ય સમારોહ હતા, પરંતુ એમની માનસિક સ્કૂર્તિ અને સ્મરણશક્તિ પહેલાંના જેવી નિમિત્તે કે જૈન ઇતિહાસ સંમેલનને નિમિત્તે નાહટાજીને નિરાંતે મળવાનું જ હતી. એમની લેખનપ્રવૃત્તિ સતત ચાલતી રહેતી. થયું હતું. એક જ સ્થળે સાથે રહેવાનું હોય એટલે સાહિત્યગોષ્ઠી છેલ્લા થોડા કાળમાં એમનું શરીર વધુ વ્યાધિગ્રસ્ત બન્યું હતું. પરંતુ બરાબર જામતી. બીજા વિદ્વાનો અને સાહિત્યરસિક મિત્રો પણ જોડાયા તેઓ આત્મરમતામાં રહેતા. “તનમાં વ્યાધિ, મનમાં સમાધિ' એ એમની હોય. એ વખતે શ્રી નહાતાજી પાસેથી એમના વિશાળ વાંચન અને આધ્યાત્મિક દશા હતી. આત્મા અમર છે, દેહ નાશવંત છે એની સતત અનુભવની ઘણી રસિક વાતો સાંભળવા મળતી. તેઓ એક બહુશ્રુત પ્રતીતિ-સંવેદના એમને રહેતી. તેઓ શ્રીમદ્ રાજચંદ્રની “આત્મસિદ્ધિ પંડિત છે એની સર્વને પ્રતીતિ થતી.
શાસ્ત્ર'ની અને અન્ય મહાત્માઓની પંક્તિઓનું રટણ કરતા રહેતા. ૫ ભંવરલાલજી અચ્છા કવિ પણ હતા. તેમણે નાનીમોટી વિવિધ ૧૧મી ફેબ્રુઆરી ર૦૦રના રોજ સવારે એમણે કહ્યું કે પોતાને હવે તે પ્રકારની રચનાઓ કરી છે. “ક્ષણિકાઓંમાં થોડાક શબ્દોમાં નર્મ-મર્મયુક્ત થાક બહુ લાગે છે. હવે જવાની તૈયારી છે. તે દિવસે એમને સ્તવનો, * કથન એમણો કર્યું છે. તેઓ શીઘ્રકવિ પણ હતા. પ્રસંગ કે પરિસ્થિતિ સ્તોત્રો વગેરે સંભળાવવામાં આવ્યા. તેઓ પૂરી જાગૃતિમાં હતા. સાંજે
અનુસાર તેઓ તરત કાવ્યપંક્તિઓની રચના કરતા. કેટલીક પંક્તિઓ ચારેક વાગે તેઓ ધ્યાનસ્થ અવસ્થામાં આવી ગયા અને દસ મિનિટમાં સ્વયમેવ એમને સ્કુરતી.
એમણે દેહ છોડ્યો. શ્રી નાહટાજીની સેવાઓ બિકાનેર, કલકત્તા, પાલીતાણા, દિલ્હી એક મહાન આત્માની જીવનલીલા પૂર્ણ થઈ ગઈ. વગેરે સ્થળોની વિવિધ સંસ્થાઓને વિવિધ પ્રકારે મળતી રહી હતી. ધર્મ શ્રેષ્ઠ શ્રાવક તરીકે જીવન જીવી જનાર આવા આપણા સાહિત્યમનીષીને અને સાહિત્યના ક્ષેત્રે તેઓ જૈન ભવન, જૈન શ્વેતામ્બર સેવા સમિતિ, નતમસ્તકે વંદના. જૈન છે. પંચાયતી મંદિર, શંકરદાન નાહટા કલાભવન, અભય જૈન
. રમણલાલ ચી. શાહ ગ્રંથાલય, જિનદત્તસૂરિ સેવાસંઘ, ખરતરગચ્છ મહાસંઘ, રાજસ્થાની સાહિત્ય પરિષદ, દેવચંદ્ર ગ્રંથમાલા, શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર આશ્રમ (હંપી), મેઘરજ-કસાણાનો કાર્યક્રમ શાલ રાજસ્થાન રિસર્ચ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ વગેરે ઘણી સંસ્થાઓમાં તેમણે પર્યુષણ પર્વ દરમિયાન એકત્ર થયેલ રકમ સેવામંડળ હોદ્દેદાર તરીકે સેવા આપી હતી.
મેઘરજને આપવાનો કાર્યક્રમ રવિવાર, તા. ૫મી - શ્રી નાહટાજી રાજસ્થાન છોડી બંગાળમાં વેપારાર્થે કલકત્તામાં જઇને જાન્યુઆરી, ૨૦૦૩ના રોજ કસાણામાં બપોરે ૩-૦૦ વસ્યા, પરંતુ એમણે પોતાનો પહેરવેશ, પોતાની ભાષા અને પોતાના વાગે યોજવામાં આવ્યો છે. ધાર્મિક તથા સામાજિક સંસ્કાર ન છોડ્યા. એમના પરિવારમાં એ જ
1 મંત્રીઓ રાજસ્થાનનું વાતાવરણ જોવા મળે.
