________________
નવેમ્બર, ૨૦૦૨
પ્રબુદ્ધ જીવન
T
*
કેટલુંક ચિંતન
ડૉ. રણજિત એમ પટેલ (નાની) (૧) ગાયતે વસંછ:
શબ્દ આવ્યો છે. જેનું ભર્યુંભાદર્યું ઘર છે, મોટું કુટુંબ છે તે કણબી અને તાજ હ ત
રોના શપ આગાઇ થી અધભાઈ જો ખેતી સાથે એ શબ્દને જોડવો હોય તો કહી શકાય કે એકલદોકલથી પટેલનાં ત્રણેય સંતાનો અમેરિકામાં હોવાથી એમનાં પત્ની શાંતાબહેન ખેતી ન થઈ શકે. ખેતીમાં ઘણા માણસોની જરૂર પડે. એકલદોકલ પટેલ, ત્રણેક માસ માટે અમેરિકા જઈ આવ્યાં. વડોદરે આવી મને વ્યક્તિ ખેતી કરવા જાય તો ખેતાને બદલે ફજેતી થઈને રહે. એટલે મળવા આવ્યાં ને વાતવાતમાં નિર્વેદ ને આક્રોશથી બોલ્યાં: અનામીભે 'કણબી’ શબ્દની સાથે જે હીન અર્થચ્છાયા વળગેલી છે તેને તણખલાની આગામી વીસેક વર્ષોમાં પટેલોનું નામ ભુંસાઈ જશે, આશ્ચર્યથી મેં પૂછયુંઃ જેમ ખૂંખેરી નાખો
આ છો. આઈથી પાડ્યું . જેમ ખંખેરી નાખો. તમારા સંતોષ ખાતર ઐતિહાસિક પુરાવો આપું તો ભૂંસાઈ જશે કે વિશ્વમાં વજૂલેપ સમાન થશે?' તો દુઃખપૂર્વક કહે : શામળ
ખપર્વ છે. શામળ ભટ્ટને આશ્રય આપનાર સિંહુજના પટેલ રખીદાસને કવિ કેવા ત્યાં નાતજાતમાં કોઈ માનતું જ નથી. જેને જયાં ગોઠે ત્યાં પરો.’ શબ્દોમાં બિરદાવે છે તે જુઓ: ચરોતરના છ ગામની છોકરીઓ કાળીઆઓને પરણે છે ને છોકરીઓની ‘રોયલ રૂડી રાજવી હઠ આગળ લાચાર બની મા-બાપ ધામધૂમથી પરણાવે પણ છે. એ
ભોજ સમોવડ ભૂપ.” પણ બિચારા કરી પણ શું શકે? કાયદો પણ એ લોકોના પક્ષમાં?' મેં કહ્યું?
‘સિંહાસન બત્રીસી'ની એક “ભોભારામ' નામની વાર્તાનો નાયક આનો કોઈ ઉપાય?' તો કહે: “છ ગામ, પાંચ ગામ, બાવીસનો સિંહના માં
બાવીનો સિંહુજનો આ રખીદાસ છે. વિક્રમ કરતાં પણ એનાં ગુણ કવિ વિશેષ હાનો-મોટો ગોળ-આ બધા જ ઊંચનીચના ભેદભાવ મિટાવી દઈ. ગાય છે ને ત્યાં લખે છે : બધા જ પટેલોએ એક સમાન-સમજી અંદરોઅંદર લગ્નનો વ્યવહાર
“કણબી પાછળ કરોડ કરવો જોઈએ.’ હજી સુધી એમના મનમાં કેવળ ચરોતરના જ લેઉઆ
કણબી પાછળ કોઈ નહીં.' પટેલો હતા. અને લગ્નની પસંદગીનું ક્ષેત્ર કેવળ લેઉઆ પટેલો પૂરતું જ
ત્યાં રખીદાસને એ પટેલ નથી કહેતો પણ કણબી કહે છે. નડિયાદના હતું. એમના સીમિત દૃષ્ટિબિન્દુને કેન્દ્રમાં રાખી મેં પૂછ્યું: “તો આ
દેસાઈઓ અન્યની પાસે ખેતી કરાવે ને જે ખેતી કરે તે ભલે પટેલ હોય વાકળ પ્રદેશ અને કાનમ પ્રદેશના લેઉઆ પટેલોએ પાયમાલી વહોરીને પણ એમને મન કણબી.’ આમ કુટુંમ્બિન ઉપરથી ઉતરી આવેલ પણ મોટી મોટી ડાવરીઓ આપી. તમારા ચરોતરના અનેક વાંઢાઓને 'કણબી’ શબ્દના ઉચ્ચભૂ વર્ગ એમના જ ભાઈઓની અધોગતિ કરી ઉઘલાવ્યા છે એમને શ? અને ચરોતરના દેસાઈઓ અને અમીનો. ઉનર મૂકી છે. ઉમાશંકરભાઈની એક કૃતિનું નામ છે: “ઢેઢના ઢેઢ ભંગી', ગુજરાતના કડવા પાટીદારોને “કણબા' કહી ભર્ચના કરે છે એમનું હરિજનોએ પણ પોતાનું સ્ટેટસ” જાળવવા ‘ભંગીઓ” અનિવાર્ય ગણાવ્યા. શું? અને શાન્તાબહેન! તમને ખબર છે કે ચરોતરના છ ગામની 'કણબી”ની કથા હું આવી જ સમજું છું. કેટલીય શિલિત સંસ્કારી કન્યાઓએ હોંશે હોંશે, એમનાં માતા-પિતાની હવે શ્રીમતી શાંતાબહેનના કાળિયાઓના મુદ્દાને લઈએ તો દેસાઈઓ. ઈચ્છા વિરુદ્ધ આ “કાબાં’ના ઘર માંડી ચરોતરનાં મુરતિયાઓ કરતાં અમીનોને મને આ “કણબીઓ પણ “સ્વદેશી' કાળિયાઓ જ ગણવા? તુલનાએ વધુ સુખી થઈ છે?' મારા વિધાનના સમર્થનમાં મેં દોઢેક એ બંનેના એટીટ્યુડમાં અને ખાસ કશો જ ફેર લાગતો નથી. ચરોતરના
ડઝન કિસ્સાઓ તેમને કહ્યા. છતાંયે, “ચરોતરની મોટા ગામની છોકરીઓ છે ગામની કન્યાઓ ભાગી જઈને સુથાર, ઘાંચી, ધારાળા, લુહાર. 7 કાળીઆઓને પરણો છે એટલે વિશ્વમાંથી પટેલો નેસ્તનાબુદ થઈ જશે' વાઘરી, ખ્રિસ્તી સાથે પરણી ગઈ છે એના મારી પાસે ડઝન દાખલા છે એ એમનું ધ્રુવપદ, ધ્રુવ શું કાયમ રહ્યું!
પણ જો કોઈ “કાબી’ આઈ.એ.એસ. હોય કે એમ.બી.એ. હોય તેને . મારી એક વિદ્યાર્થીની ડૉ. હંસા, એમ. પટેલે તાજેતરમાં ત્રણેક છે ગામવાળા, ઉમળકાથી રંગેચંગે પરણાવશે નહીં. છોકરી ભાગી
પ્રકાશનો કર્યા છે એમાનું એક છે : “મારાં વહાલાં સ્વજનો.' ડૉ. હંસા જઈને પરણી ત્યારે ચૂમાઈને રહે. આ ‘એટ’ ને કેન્દ્રમાં રાખી. છ પટેલ ને પ્રો, મોહનભાઈ પટેલ, આચાર્ય શ્રી ડોલરરાય માંકડ સાથે ગામના મારા એક મિત્રની બે દીકરીઓ જેમાંની એક ચરોતરમાં પરણેલી
અલિયાબાડામાં નોકરી કરતાં હતાં. ડૉ. હંસા પટેલ નડિયાદનાં ને બીજી ઉત્તર ગુજરતાના કડવા પટેલને પરણેલી-એના અનુસંધાનમાં દેસાઈ પણ પટેલને પરણયાં એટલે શ્રીમતી પટેલ થઈ ગયાં. “મારા કહે: “અનામીજી ! પટેલ માઈનસ ઈગો ઈઝ ઈક્વલ ટુ બીગ બીગ વ્હાલા સ્વજનોમાં એમણ એક વાતનો ઉચાટ વ્યક્ત કર્યો છે કે એમણે સાયફર,’ અહમ્ વિનાનો પટેલ એટલે મોટું મીંડું. એ જ મિત્રે મને અલિયાબાડામાં જ્યાં સુધી નોકરી કરી ત્યાં સુધી ત્યાંના લોકો એમને કહેલું કે ઉત્તર ગુજરાતવાળો મારો જમાઈ લાખ દરજે ઉત્તમ છે. પટેલ નહીં પણ “કણબી' કહેતાં હતાં. હંસાબહેને એ લોકોને, અનેકવાર અરે! ચરોતરના પટેલોના આ એટની ક્યો વાત કરવી! આપણાં જ કહ્યું કે અમે કાબી’ નથી પણ “પટેલ” છીએ. પણ પરિસ્થિતિમાં કશો પટેલોનું આવું વલણ નથી હોતું? વિરમગામનાં પરીખો, પાટડીના
કે પહો નહી આ દિગ્ગો વાંચીને મેં હંસાબહેનને પત્ર લખ્યો છે દેસાઈઓ અને ગોઝારીઆ-બાવળાના અમીનો-ગામડાના પટેલો પ્રત્યે જુઓ બહેનજી ! પટેલ કે કણબીમાં કશો જ ફેર નથી. તમારે મન જે કવો ભાવ રાખે છે ? દેશ બાર સાલ પૂર્વ, મારા મિત્રની એક એમ. ડી. જાતે ખેતી કરે તે કણબી ને જે પોતાની જમીન જાતે ન ખેડે અને બીજા થયેલ દીકરીના વિવાહ કરવા માટે એક દેસાઈ-ડોક્ટરને જોવા એક પાસે ખેડાવે તે પટેલ-પાટીદાર- આ બંનેય અર્થ ભૂલી જાવ ને કાબીનો અમાન-શુભેચ્છકના સાથ અમે ગયેલા, એમ.ડી. થયેલ દીકરી કેવળ વ્યુત્પત્તિગત અર્થ યાદ રાખો. કટુંબિન શબ્દ ઉપરથી કણબી કે કણબી પટેલ હતી-એટલે જ દેસાઈ-ડૉકટરની માતાએ ના પાડેલી !
