________________
પ્રબુદ્ધ જીવન
અને
મુંબઈથી અમે નાઇરોબી પહોંચ્યા ત્યારે ત્યાંના રોટેરિયનોએ તેમાં પદ્મા શ્રી કુંદનભાઈ દોશીએ એરપોર્ટ ઉપર અમારું ભાભીને સ્વાગત કર્યું હતું. વસ્તુત: અમારા સમગ્ર કાર્યક્રમનું, ભોજન-ઉતારા સહિત, સુંદર આયોજન એમણે કર્યું હતું. અમારા વ્યાખ્યાનો પણ એમો જ ગોઠવાવ્યાં હતાં. એમના સાથીદારોનો બધાનો વ્યક્તિગત ઉલ્લેખ અહીં શક્ય નથી, પણા કુંદનબાઇની સુવાસે ઘણી મોટી હોવાથી બધાનો એમને સરસ સહકાર સાંપડ્યો હતો.
ક્રેનિયાના નાઇ રબીમાં ૧૯૯૦માં ત્યાંની રોટરી કલબ તરફથી જયપુર ફૂટની સેવાપ્રવૃત્તિ ચાલુ કરવામાં આવી હતી. નાઇરોબીના આ કેન્દ્રમાં કેનિયા ઉપરાંત યુગાન્ડા, ટાન્ઝાનિયા, ઇથિયોપિયા, સોમાલિયા, ઝાંબિયા, સુદાન, બુડી, ઝિમ્બાબ્વે વગેરે પરવા દેશોમાંથી માણસો પગ બેસાડવા માટે આવે છે, અત્યાર સુધીમાં દસ હજારથી વધુ માણાસોને પગ બેસાડી આપવામાં આવ્યા છે અને તેઓ પોતાનું જીવન ફરીથી ધવસ્થિત રૂપે જીવવા લાગ્યા છે. તદુપરાંત કેટલાય લોકોને કેલિપર, ઘોડી, ટ્રાઇસિકલ, વહીલચેર વગેરે આપવામાં આવે છે.
નાઇરોબી, ખામ અને બુજુમ્બુરા એ ત્રણામાં નાઈરોબીનું વર્કશોપ સૌથી મોટું છે. ત્યાં નિયમિત ઘણું કામ થાય છે. એ નજરે નિહાળવા માટે અમારી મુલાકાતનો ત્યાં ખાસ કાર્યક્રમ પણ રાખવામાં આવ્યો હતો. એ પ્રસંગે આ યોજનાનો લાભ લેનાર કેટલાંક અપંગ સ્ત્રીપુરુષો પણ એકત્ર થયાં હતાં. તે સમયે કેલિપર, ટ્રાઇસિકલ વગેરેનું વિતરણ પછા કરવામાં આવ્યું હતું. એક યુવાન જે બંને પગે અપંગ છે તે કૃત્રિમ પગ પહેરીને કેવો સરસ દોડી શકે છે તે ત્યાં જોઇને અને આચર્યચકિત થઈ ગયા હતા. એ યુવાને થોડા વખત પહેલાં રોટરીના આંતરરાષ્ટ્રીય સંમેલનમાં આ પ્રયોગ કરી બતાવ્યો હતો. અને બધાને આશ્ચર્યમુગ્ધ કરી દીધા હતા. એ પ્રસંગની ફિલ્મ પણ અમને અહીં બતાવવામાં આવી હતી. નાઈરોબીમાં આ પ્રસંગે શ્રી ડી. આર. મહેતા, શ્રી મહેન્દ્રભાઈ મહેતા, શ્રી મનુભાઈ સંઘરાજકા, શ્રી કુંદનભાઈ દોશી વગેરેએ તથા અન્ય રીટેરિયનોએ પ્રારગિક ઉદ્બોધન કર્યું હતું.
નાઇરોબીથી અમે બુરુંડીના પાટનગર ભુજમ્બુરા જઈ આવ્યા હતા. ત્યાંના રોટેરિયન શ્રી રોનાલ્ડ રસ્કીના અમને એરપોર્ટ પર લેવા આવ્યા હતા અને અમારો ઉતારો એમના બંગલે જ હતો. બુજુમ્બુરામાં રોનાલ્ડ અને અન્ય રોટેરિયનો ઉપરાંત ગુજરાતીઓમાં આનંદ રાયરખિયા, શાલીન રાયરખિયા, અશોક દોશી વગેરે ભાઇઓ પણ જયપુર ફૂટમાં સારો રસ લઈ રહ્યા છે.
કેનિયાની પાસે આવેલા બે સાવ નાના દેશો રવાન્ડા અને બુરુડીમાં તુસી અને હુતુ જાતિના લોકો વચ્ચેની પરસ્પર દુશ્મનાવટે પાંચેક વર્ષમાં પાંચ લાખથી વધુ માણસોનો ભોગ લીધો છે અને એક લાખ કરતાં વધુ માણસો અપંગ બન્યા છે. ગરીબી અને એમાં પાછું અપંગપણું એટલે મજબૂરીનો પાર નહિ. વળી સતત ભયભરેલું જીવન. ત્યાં સરકારી સુરક્ષા નહિવત્ છે. એટલે એમનાં ગામડિઓ સુધી તબીબી રાહત પા પહોંચી શકતી નથી.
તુસી અને હતુ લોકો વચ્ચેની દૂશનાવટની એક લાક્ષણિકતા એ કે ‘માણાસને મારી નાખવાની તક ન મળે તો એના પગ ભાંગી નાખો. જીવનભર એને અપંગ બનાવી દો. નાનાં બાળકોના પગ ભાંગો કે જેથી જીવનભર એ યાદ કરતો રહે.” બંને કોમ વચ્ચેની આ યુદ્ધનીતિને કારણે અનેક લોકોના પગ ભાંગી ગયા છે.
નવેમ્બર, ૨૦૦૨
બુમ્બુરાના આ પ્રોજેક્ટ માટે ભારતથી શ્રી રાબીરસિંગ અને શ્રીમતી મનીષા સકપાળને બુજમ્બુરા મોકલવામાં આવ્યાં હતા. તેઓએ વાંણો લાંબો સમય રહીને સ્થાનિક કર્મચારીઓને જાપુર ફૂટ બનાવવાની અને બેસાડવાની તાલીમ આપી હતી. અને એ રીતે કામકાજની દ્રષ્ટિએ કેન્દ્ર સ્વનિર્ભર બની ગયું છે. કાચી સામમી બધી તેઓને ભારતથી વિના મૂલ્યે મોકલવામાં આવે છે.
ગુજુમ્બુરામાં શહેરની બહારના એક વિસ્તારમાં 'યપુર ફૂટનું કેન્દ્ર સ્થાપવામાં આવ્યું છે. રોજેરોજ જે જે દર્દીઓ આવે તેમના પગનું માપ લઈ, તે માપના પગ તૈયાર હોય તો તરત બેસાડી આપવામાં આવે છે અને થોડા કલાકમાં દર્દી પોતાની મેળે ચાલતો થઈ જાય છે. ગરીબ અમ્પંગ સ્ત્રીપુરુષને આ રીતે મફત મળનો કૃત્રિમ પગ ખરેખર આશીર્વાદરૂ૫ બની જાય છે. બુજુન્નુરામાં અત્યાર સુધીમાં બે હજારથી વધુ સ્ત્રીપુરૂષોને મત પગ બેસાડી આપવામાં આવ્યા છે.
૬:ખની વાત એ છે કે ગામડાંઓના હજારો અપંગ લોકોને પગ બેસાડવા છે, છરા સામતીને કારણે તેઓ બુજુમ્બુરા સુધી આવી શકતાં નથી અને અસલામતીને કારણે જ બુજમ્બુરાના જયપુર ફુટના કારીગરો બહારગામ જઈ શકતા નથી..
વળી, સરકાર તરફથી સંરાણા ન મળે અને અચાનક એક કોમનું મોટું સશસ્ત્ર ટોળું આક્રમણ કરવા આવી ચડે તો નાનાં ગામડાંના લોકોએ શું કરવું ? એટલે તેઓએ ગામની આસપાસ સુરંગો બિકાની છે. આ સુરંગોને લીધે પણ અનેક લોકો અપંગ થયા છે.
જુમ્બુરાથી નાઈરોબી પાછા આવ્યા પછી સુદાનના પાટનગર ખાષ્ટ્રમ જવાનો અમારો કાર્યક્રમ ગોઠવાયો હતો. ખાટુંમમાં અમેરિકાથી કામ કરવાં આવેલી રોટેરિયન મહિલા શ્રીમતી માર્ગરિટા તથા અન્ય રોટેરિયનોએ અમારે માટે બધી વસ્થા કરી હતી.
ખાટુંમમાં જયપુરના ટેકિનશિયન શ્રી નાથુસિંગે દોઢ વર્ષ રહીને સ્થાનિક માણાસોને જયપુર ફૂટની ટેકનિકની તાલીમ આપી હતી, જેથી તેઓ હવે પોતાની મેળે કેન્દ્ર ચલાવતા થઈ ગયા છે. આ વખતે શ્રી નાથુસિંગ ફરી અમારી સાથે આવ્યા હતા, તેઓ છ-બાર મહિના ત્યાં રોકાઇને પગ બેસાડવા માટે વધુ ટેકનિશિયનોને તાલીમ આપવાના છે.
ખાટુંમમાં રોટેરિયનો ઉપરાંત ગુજરાતી સમાજના શ્રી ભારાભાઈ ટોલિયા, શ્રી સૌભાગચંદભાઈ, શ્રી ચંદુભાઈ પીતાંબર વગેરે કાર્યકર્તાઓ પણ આ લોકકલ્યાણની પ્રવૃત્તિમાં સારો રસ લઈ રહ્યા છે. સુદાનમાં પણ થોડાં વર્ષોમાં એક હજારથી વધુ માાસોને કૃત્રિમ પગ બેસાડી આપવામાં આવ્યા છે.
સુદાનથી નાઈરોબી આવી, મોમ્બાસા વગેરે થળે વ્યાખ્યાનાદિ કાર્યક્રમોમાં ભાગ લઈ અમે ભારત પાછા ફર્યા હતા.
આફ્રિકાના દેશો ઘણા જ પછાત છે. કેટલાક તો ગરીબીની રેખાની નીચે જીવે છે. બેકારીનું પ્રમાષા ત્યાં પણું મોટે છે. ઘણા લોકોને પોષ આહાર પણ પૂરતા પ્રમાણમાં મળતો નથી. રહેઠાણો સાવ સામાન્ય છે. વિકાસ નહિ જેવો દેખાય. એમાં વળી જાતિવિમહ અને ગુનાખોરીને લીધે સામાન્ય જનજીવનમાં બહુ રોનક દેખાતી નથી.. વિદેશીઓએ સૈકાઓ સુધી તેમનું જે શોષણ કર્યું હતું તેનું પરિણામ નજરે દેખાય છે. આવા સંજોગોમાં ભારતની સરકાર સરકતી અને સામજિક સેવાભાવી સંસ્થાઓ તરફથી તેઓને આર્થિક અને અન્ય પ્રકારની જે સહાય થાય છે એ પ્રશંસાને પાત્ર છે, એવી ત્યાં ભારતની સુવાસ વધી છે. ભારત વિદેશી હુંડિયામણની બાબતમાં હવે સ્વનિર્ભર થયું છે. એટલે આવી માનવતાભરી મદદના કાર્યો વળ્યો છે અને વહીવટી વિલંબ ઘટો છે.
વિશ્વમાં બંધુત્વનો અને માનવતાભરી પ્રવૃત્તિઓનો વ્યાપ વધતો ગાળો છે. સમગ્ર વિશ્વની પ્રજાઓ એટલે એક જ માળાનાં પંખીઓને પ્રાચીન ભારતીય આદર્શ ચરિતાર્થ કરવાની ઉજળી તક્ત વી છે. વિશ્વમાંથી હિંસા-આતંકવાદ દૂર થાય અને પરસ્પર પ્રેમ અને સહકારની ભાવના વધુ દઢ થાય તો વિશ્વ કેટલું રળિયામણું બની રાહે !
T રમણલાલ ચી. શાહ
