________________
પ્રબુદ્ધ જીવન
સપ્ટેમ્બર, ૨૦૦૨
યભવિષ્ય
1 ડૉ. રણજિત પટેલ (અનામી) આ વિચિત્ર વિશ્વમાં, વિધવિધ પ્રકૃતિની અગણિત વ્યક્તિઓ હોય છે: “હે દેવી! તું આમ શા માટે કહે છે? પુરુષાર્થ કરતાં મરીશ તો પણ છે. એમની વિવિધ પ્રવૃતિઓનું ઘડતર પણ અનેક પ્રકારના સમવિષમ નામોશીમાંથી તો બચીશ. જે પુરુષાર્થ કરે છે તે દેવો અને પિતરોના અનુભવોને આધારે થયેલું હોય છે, કેટલીક વ્યક્તિઓ વ્યવહારદક્ષ ઋણમાંથી મુક્તિ પામે છે. તેને પાછળથી પસ્તાવો થતો નથી.’ આની હોય છે જે વર્તમાન પરિસ્થિતિનો તાગ મેળવીને ભાવિનું આયોજન કરે વિરુદ્ધમાં દેવી કહે છે: “પણ જે કામ થવાનું નથી, જેનું કોઈ ફળ છે ને તેમાં પ્રાયશઃ સફળ પણ થાય છે. કેટલીક વ્યક્તિઓ ઓછી દેખાતું નથી, એવા પુરુષાર્થથી શો લાભ?' એના પ્રત્યુત્તરમાં-પ્રતિકારમાં વ્યવહારદક્ષ હોય છે પણ પ્રાપ્ત પરિસ્થિતિનો પ્રતિકાર કરવાની સૂઝસમજ તે કહે છે: “દેવી! મનુષ્ય પોતાની સમજ મુજબ આ લોકમાં પોતાના ને શક્તિવાળી હોય છે. જ્યારે મોટાભાગની વ્યક્તિઓ એવી હોય છે કે કાર્યોની યોજના કરે છે ને તેને અમલમાં મૂકે છે. સફળતા મળે કે ન મળે જે વ્યવહારદક્ષ કે વ્યુત્પન્નમતિ નથી હોતી, પણ કશાકના અવલંબનને તે જોવાનું કામ તેનું નથી. ઉદ્યમનું ફળ તો, દેવી! મળે જ છે. મારા આધારે જીવન વ્યતિત કરતી હોય છે. આવી વ્યક્તિઓ દેવવાદમાં પણ સાથીઓ ડૂબી ગયા ને હું તરું છું તે તું નથી જોતી? એટલે હું તો ઉદ્યમ માનતી હોય છે...ને “જેહના ભાગ્યમાં જે સમયે જે લખ્યું તેહને તે સમયે કરીશ જ. જ્યાં સુધી મારામાં બળ છે ત્યાં સુધી સમુદ્રને પાર કરવા તેહ પહોંચે એ નરસિંહ મહેતાની વાણીમાં પણ સંપૂર્ણ વિશ્વાસ ધરાવતી પુરુષાર્થ કર્યા જ કરવાનો.” હોય છે. આવી મનોવૃત્તિની પાછળ સદેવ કેવળ દેવવાદનું અવલંબન કે કવિ શામળના “ઉદ્યમ વડુ કે કર્મ?' સંવાદમાં પણ અંતે તો કર્મનો કેવળ પ્રમાદીવૃત્તિ જ કારણભૂત નથી હોતી પણ, અજ્ઞાન, અંધશ્રધ્ધા જમહિમા ગાયો છે. કર્મ” અને “કરમનો ભેદ સમજવાની જરૂર છે. અને પરિસ્થિતિના પલટાતા રંગોને પારખવાની અણ-આવડત પણ ‘કર્મ” એટલે પુરુષાર્થ અને કરમ’ એટલે ભવિતવ્યતા. ભવિતવ્યતા માને કારણભૂત હોય છે.
છે કે જે ન થવાનું હોય તે થતું નથી, જે થવાનું હોય તે વિના યત્ન પણ યભવિષ્યવાળી આવી વ્યક્તિઓ પડકારભરી પરિસ્થિતિનો સમર્થ થાય છે, ભવિષ્યમાં... કરમમાં ન હોય તો હથેલીમાં આવેલી વસ્તુ પણ પ્રતિકાર કરવામાં પીછેહઠ કરતી હોય છે ને સરવાળે નિરાશા અને અલોપ થઈ જાય છે. ભવિતવ્યતાવાળાઓની દલીલ એ છે કે જેમ નિષ્ફળતાને વરતી હોય છે. કવિવર ન્હાનાલાલનું એક સુંદર ગીત છે- હજારો ગાયોમાંથી પણ વાછડું પોતાની માતાને ખોળી કાઢે છે તેમ પૂર્વે પૂછશો મા, કોઈ પૂછશો મા
કરેલું કર્મ તેના કરનારની પાછળ જાય છે. મતલબ કે જેમ છાયા અને - મારા હૈયાની વાતડી પૂછશો મા.” પ્રકાશ પરસ્પર સારી રીતે બંધાઈને રહેલાં છે તેમ કર્મ અને તેનો કર્તા તેમાં બે પંક્તિઓ આ પ્રમાણેની છેઃ
પરસ્પર સંશ્લિષ્ટ છે. અહીં પણ “પ્રારબ્ધ”, “કરમ” કે ભવિતવ્યતામાં જગના જોદ્ધા! તું આટલું સૂણી જજે,
પણ ‘પૂર્વે કરેલું કર્મ' તો કેન્દ્રમાં છે જ. એક સુભાષિત પ્રમાણે, “પાણી પ્રારબ્ધનાં પૂર સામે ઝૂઝશો મા,
કોઈવાર આકાશમાંથી આવે છે, ખોદવામાં આવે તો પાતાળમાંથી પણ મારા હૈયાની વાતડી પૂછશો મા.” તે મળે છે. માટે દેવનો વિચાર કરવો જોઈએ નહીં. ખરેખર પુરુષાર્થ જ કવિ આ બે પંક્તિઓમાં, આ સૃષ્ટિના સમરાંગણમાં જગતના જોદ્ધાને, બળવાન છે'. પ્રકૃતિમાં પુરુષાર્થનું પ્રબળમાં પ્રબળ પ્રતીક સૂર્યદેવતા છે. પ્રારબ્ધનાં પૂર સામે નહીં ઝઝૂમવાની સલાહ આપે છે, કારણ કે, સૂર્ય જ્યારે તુલા રાશિમાં આરૂઢ થાય છે ત્યારે તે આ લોકમાં વાદળાંના પ્રારબ્ધનાં ઘૂઘવતાં પૂર સામે પુરુષાર્થનો બંધ અકબંધ ન પણ રહે. તો આવરણ ઉપર વિજય મેળવે છે.” સાચો પુરુષાર્થી પણ કાર્યમ્ સાધયામિ વ્યર્થ પ્રયત્ન કરવાનો અર્થ શો? યહ્મવિષ્ય મનોવૃત્તિનું આ એક ઉદાહરણ વા દેહમ્ પાતયામિ' એ સૂત્રને વરેલો હોય છે. સાચા જીવનવીરને માટે થયું, તો સામે પક્ષે, પ્રારબ્ધનાં ઘૂઘવાતાં પૂરની સામે મર્દાનગીપૂર્વક તો વિપત્તિઓ એ વિપત્તિઓ નહીં પણ અશક્તિઓને અતિક્રમવાનો ને ઝઝૂમવાનું દૃષ્ટાંત પણ આપણને આપણાં સાહિત્યમાંથી પ્રાપ્ત થાય છે. ગુપ્તસુપ્ત શક્તિઓની અભિવ્યક્તિઓ માટેનો પડકાર ને રૂડો અવસર
મહાજનકનું વહાણ સુવર્ણભૂમિ જતાં વચ્ચે તૂટે છે. એના બધા હોય છે. યદ્ભવિષ્યની હારમદશાને કોઈ ઉજ્જવળ ભવિષ્ય નથી. “આ સાથીઓ મરી જાય છે. તે એકલો સાત રાત ને સાત દિવસ મથ્યા કરે ભૂમિનો બનીશ એક દિ હું વિજેતા” એ મંત્રમાં સંસ્કૃતિનો વિકાસ છે. છે. તે વખતે દરિયાની દેવી પ્રગટ થઈ તેને કહે છે, “આ કોણ છે જે
' કોઠા વિનાના આ સમુદ્રમાંથી ઉગરવા મિથ્યા પ્રયત્ન કરી રહ્યો છે?
નેત્રયજ્ઞ કયા ભરોસા પર, કયા હેતુથી તું આ ઉધમ કરે છે ?' ત્યારે તે જવાબ | સંઘના ઉપક્રમે અને ચિખોદરાની આંખની હોસ્પિટલના સહયોગથી આપે છે: દેવી! હું તો એટલું સમજું કે બને ત્યાં સુધી આ લોકમાં સ્વ. ચંદુલાલ મોહનલાલ ઝવેરીના સ્મરણાર્થે સ્વ. તારાબહેન ચંદુલાલી માણસે ઉઘમ કરવો જોઈએ. એટલે આ સમુદ્રમાં કાંઠા ન દેખાવા છતાં ઝિવેરીના આર્થિક સૌજન્યથી એક નેત્રયજ્ઞનું આયોજન રવિવાર, તા. હું પરષાર્થ છોડતો નથી. ત્યારે દેવી કહે છે: “જેનો કાંઠો દેખાતો નથી રિપમી ઑગસ્ટ ર૦૦રના રોજ આણંદ જિલ્લામાં મહેળાઉ મુકામે કરવામાં એવા આ ગંભીર અતાગ દરિયામાં તારો પુરુષાર્થ નકામો છે. તે કાંઠે આવ્યું હતું, જે પ્રસંગે સંઘના કેટલાક હોદ્દેદારો ઉપસ્થિત રહ્યા હતા. એ પહોંચ્યા પહેલાં મરી જઈશ.’ દરિયાની દેવીની આ દલીલ સામે તે કહે
I મંત્રીઓ.) માલિદ થી મુંબઈ જેન પવક સંધ - મદ્રક પ્રકારો કે નિરબાડેન રાબોધભાઈ વાહ , પ્રકાશન સ્થળ ૩૮૫, 'સરદાર વી, પી, ગેડ મુબઈ-૪૦૮) 008 ફોન : ૩૮ર૦ર૮૬, મુત્તાસ્થાન ફખરી પ્રિન્ટિગ ૧કર્સ, ૩૧૨ાત, ભાયખલા સર્વિસ ઈન્ડસ્ટ્રીયલ એસ્ટેટ, દાદાજી કોંડદેવ કોસ રોડ, ભાપખલા મુબઈ- ૪૦૦ ૦૨૭.
T
