________________
ઑગસ્ટ, ૨૦૦૨
પ્રબુદ્ધ જીવન - મહારાજનું આવું આવાહન છે.
થાય છે તેમાં પાંચેપાંચ સમવાયી કારણોનો સમાવેશ થાય છે. આમાં કર્તા કારણ યોગ, કારજ સિદ્ધિ લહેરી;
નિમિત્ત કારણનો દાખલો આપતાં શ્રી દેવચંદ્રજી જણાવે છે કે કુંભાર કારણ ચાર અનુપ, કાર્યોથી તેહ ગ્રહેરી...પ્રણામો. ૨ ચક્ર-દંડાદિનો ઉપયોગ માટીનાં વાસણો કે વિધવિધ આકારો બનાવવામાં કાર્યસિદ્ધિ થવા માટે સાધકે નિયત કરેલાં મોક્ષનાં કારણો કે સસાધનો કરે છે ત્યારે આવાં સાધનો કે નિમિત્તોના સહયોગથી કાર્ય થાય છે એમ સેવવાં દાટે છે. કાળ, સ્વભાવ, નિયતિ, પૂર્વકૃત કર્મનો ઉદય અને સમજવું અથવા નિમિત્તની તે ઉપકારકતા જાણવી. , પુરુષાર્થ એવાં પાંચ સમવાયી કારણોના સહયોગથી કાર્ય નીપજે છે એવું વસ્તુ અભેદ સ્વરૂપ, કાર્યપણું ન ચહેરી; જ્ઞાની પુરુષોનું કથન છે. આ પાંચ કારણોના વત્તા-ઓછા સહયોગથી તે અસાધારણ હતુ, કુંભે થાસ લહ્યોરી...પ્રણામો. ૬ કાર્ય કે પરિણામની નિષ્પત્તિ ઊપજે છે અને આ કારણોનો સમાવેશ પ્રસ્તુત ગાથામાં ઉપાદાનનો બીજો વિભાગ, જેને અસાધારણ કારણ - ઉપાદાન અને નિમિત્તમાં આપોઆપ થાય છે એવું શ્રી દેવચંદ્રજી જણાવે કહેવામાં આવે છે, તેનું સ્વરૂપ સમજાવવામાં આવ્યું છે. કોઈપણ સદ્રવ્યમાં
છે. ઉપાદાન કારણમાં ભવ્યજીવના સત્તાગત આત્મિકગુણો અને તેનું તેના ગુણોથી સદેવ અભેદતા કે અભિન્નતા વર્તે છે. એટલે ગુણો અને પ્રાગટ્ય જાણવું અને પૂર્વકૃત કર્મના ઉદયાનુસાર જે પણ સંયોગો જીવને તેના ગુણીને (દ્રવ્યને) છૂટા પાડી શકાતાં નથી. સદ્રવ્યના ગુણોનું પ્રાપ્ત થાય તેમાં સમભાવ વર્તે એવો પુરુષાર્થ ગુરુગને જાગૃત થાય તે નિર્ધારિત ક્રમમાં પ્રવાહરૂપે સમયે-સમયે પર્યાયોમાં સંયોગોની સાપેક્ષતામાં નિમિત્ત કારણ જાણવું.
પરિણામન તે દ્રવ્યનો સ્વભાવ છે, માટે નિયયદૃષ્ટિએ તેમાં સ્વતંત્ર આત્માર્થી સાધકને ઉપાદાન અને નિમિત્ત કારણો વ્યવહારથી યથાતથ્ય કર્તાપણું હોતું નથી. પરંતુ વ્યવહારષ્ટિએ એવું કહી શકાય કે ગુણો સમજમાં આવે એ હેતુથી તેના ચાર વિભાગો કરવામાં આવ્યા છે, જે અમુક અપેક્ષાએ કર્યા છે અને પર્યાયોરૂપ અવસ્થાઓ તેનું પરિણામ છે. અનુપમ છે. (૧) સામાન્ય ઉપાદાન (૨) અસાધારણ ઉપાદાન (૩) દાખલા તરીકે જીવને સમ્યક્દર્શન પછી મુક્તિમાર્ગમાં ઉત્તરોત્તર ઊર્ધ્વગામી નિમિત્ત કારણ (૪) અપેક્ષા કારણ. આવા ચાર વિભાગોની સમજણ પરિણામો થાય છે તે આત્મદ્રવ્યના અસાધારણ ઉપાદાન કારણતાને હવે પછીની ગાથાઓમાં આવે છે.
લીધે છે, જેમ ઘડો ઉપજાવવા માટે કુંભાર માટીરૂપ દ્રવ્યની ઉપાદાનતાને . જે કારણ તે કાર્ય, થાયે પૂર્ણ પદેરી;
અનેકવિધ સાધનો વડે વિશેષ પરિણામો ઉપજાવે છે, તેને ઘડાનું અસાધારણ ઉપાદાન તે હેતુ, માટી ઘટ તે હદેરી...પ્રણામો. ૩ કારણ અપેક્ષાએ કહી શકાય. કોઇપણ સતુદ્રવ્ય કે વસ્તુ તેના સ્વભાવમાં પરિણમે છે” એવો જેહનો નવિ વ્યાપાર, ભિન્ન નિયત બહુભાવી; ત્રિકાળી સિદ્ધાંત સર્વજ્ઞ ભગવંતોએ પ્રરૂપેલ છે. બીજી રીતે જોઇએ તો ભૂમિ કાલ આકાશ, ઘટ કારણ સદ્ભાવી...પ્રણામો. ૭ દ્રવ્ય કે વસ્તુના મૂળભૂત સ્વભાવમાં હોય તો તે પર્યાયો કે અવસ્થાઓ
એહ અપેક્ષા હેતુ, આગમ માંહી કહ્યોરી; મારફત પરિણામ પામે છે એવી દ્રવ્યમાં ઉપાદાનતા હોય છે. ઉપરાંત
કારણ પદ ઉત્પન્ન, કાર્ય થયે ન લહ્યોરી...પ્રણામો. ૮ એક દ્રવ્યનો ગુણ બીજા દ્રવ્યના ગુણરૂપ થતો નથી તેમજ ગુણો વિખરાઈ પ્રસ્તુત ગાથાઓમાં નિમિત્ત કારણનો બીજો વિભાગ, જેને અપેક્ષા જતા નથી એવો અગુરુલઘુ સ્વભાવ છે.
કારણ કહેવામાં આવે છે, તેનું સ્વરૂપ સમજાવ્યું છે. ઉપરની સૈદ્ધાંતિક હકીકતથી સ્પષ્ટ થાય છે કે દરેક આત્મદ્રવ્યમાં કોઇપણ સંતુદ્રવ્યમાં જે કાળમાં અને જે ક્ષેત્રમાં પરિણામો ઉત્પન્ન મૂળભૂત જ્ઞાનદર્શનાદિ ગુણો સત્તામાં કાયમના રહેલા હોય છે, પરંતુ થાય છે તે કાળ અને ક્ષેત્રને અપેક્ષા કારણ તરીકે કહેવામાં આવે છે. જીવના વિભાવોથી ગુણો ઉપર કર્મરૂપ આવરણો હોવાથી તે બહુધા આમ કાર્ય કે પરિણામમાં નિશ્ચયષ્ટિએ નિમિત્તનું સ્વતંત્ર યોગદાન ઢંકાયેલા કે અપ્રગટ દશામાં રહેલા હોય છે. આ હકીકતને સમજવા હોતું નથી, પરંતુ વ્યવહારષ્ટિએ નિમિત્તનું યોગદાન કે સદ્ભાવ જરૂરી માટે સાદો દાખલો આપતાં શ્રી દેવચંદ્રજી કહે છે કે માટીરૂપ દ્રવ્યની છે. દાખલા તરીકે દરેક ભવ્યજીવને આત્મિકગુણો કે ઉપાદાન તો ઉપાદાન ગણશક્તિનો પર્યાય ઘડો કે અન્ય આકારવાળી વસ્તુ છે. સત્તાગત કાયમના હોય છે, પરંતુ ક્ષેત્ર અને કાળનું નિમિત્ત ન હોય તો એટલે પર્યાયરૂપ આકારમાં અવસ્થાંતર કે ફેરફાર થાય છે, પરંતુ ગુણ કાર્યની નિષ્પત્તિ ન પણ થાય કારણ કે ઉપાદાનને નિમિત્તના સદ્દભાવનો કાયમનો રહે છે. ટૂંકમાં ગુણની પર્યાયાત્મક અવસ્થાઓને કાર્ય કે અભાવ હોય. જેમકે હાલના વર્તમાન કાળમાં ભરતક્ષેત્રથી કોઈપણ પરિણામ કહી શકાય જ્યારે અપેક્ષાએ ગુણ કારણ કહેવાય. ભવ્યજીવ આત્યંતિક મુક્તિ મેળવી શકતો નથી, કારણ કે યોગ્ય કાળ ઉપાદાનથી ભિન્ન, જે વિણું કાર્ય ન થાય;
અને ક્ષેત્રના સદ્ભાવરૂપ નિમિત્તનો અભાવ છે. ન હવે કારજ રૂપ, કર્તા ને વ્યવસાય...પ્રણામો. ૪. ટૂંકમાં ભવ્યજીવની વર્તમાન આંતરિકદશાનો ઉત્કર્ષ થવા માટે કાળ કારણ તેહ નિમિત્ત, ચક્રાદિક ઘટ ભાવે;
અને ક્ષેત્ર જેવા નિમિત્તના સભાવનો પણ આધાર હોવો ઘટે છે, જેને કાર્ય તથા સમવાય, કારણ નિયત ને દાવે...પ્રણામો. ૫ અપેક્ષા કારણો કહેવામાં આવે છે. ઉપરની ગાથાઓમાં નિમિત્તનું સ્વરૂપ અને તેની ઉપયોગિતા વિષે કર્તા આતમ દ્રવ્ય, કારજ સિદ્ધિ પણોરી; ફોડ પાડતાં શ્રી દેવચંદ્રજી જuવે છે કે જેની સહાયતા કે સદ્ભાવ નિજ સત્તાગત ધર્મ તે ઉપાદાન ગણોરી...પ્રણામો: ૯ વગર કાર્ય અથવા પરિણામ થતું નથી અને જે ઉપાદાનથી ભિન્ન કે જુદું દરેક ભવ્યજીવમાં સિદ્ધપદ પામવાની કામતા કે ઉપાદાનરૂપ સ્વભાવ છે તેને નિમિત્ત કારણ જાણાવું.
તો અનાદિકાળથી હોય છે, પરંતુ આ ઉપાદાનતાને જાગૃત કરવા માટે કાર્યસિદ્ધિ માટે અથવા કાર્ય નિપજાવવાના હેતુએ કર્તા જ્યારે સાધકે શમુ-સંવેગ-નિર્વેદ, અનુકંપા, આસ્તિકયાદિ સતસાધનોને સદ્ગુની નિમિત્તોનો ઉપયોગ કરે છે-તેનો આધાર કે આશ્રય લઈ પરિણામ નિશ્રામાં સેવવાં ઘટે. સાધકને પોતાના સત્તાગત આત્મિકગુણોની યથાર્થ ઉપજાવે છે, તેને નિમિત્તકારણની ઉપકારકતા જાણાવી. કાર્યસિદ્ધિ કે ઓળખાણા અને તેના પ્રાગટ્ય માટે ગુરુગને પુરુષાર્થધર્મનું સેવન હિતાવહ પરિણામ થવા માટે જે ઉપાદાન અને નિમિત્ત બન્ને કારણોનો સહયોગ છે. આમ સદ્ગુરુના સુબોધથી સાધકને સત્તાગત આત્મિકગુણો ઉપરનું
