________________
'પ્રબુદ્ધ જીવન
જાન્યુઆરી ૨૦૦૨
જયપ્રકાશ નારાયણના રાજકીય વિચારો
ડો. ધર્મેન્દ્રસિંહ ડી. ઝાલા | જયપ્રકાશ નારાયણ (૧૯૦૨થી ૧૯૭૯) આધુનિક ભારતના અગ્રિમ ઉત્પાદનનાં સાધનો પણ થોડા લોકોનું વર્ચસ્વ કારણભૂત છે. જો દરેક હરોળના સમાજવાદી ચિંતક, સર્વોદય કાર્યકર, ભારતની સ્વાતંત્ર વ્યક્તિને ઉત્પાદનનાં સાધનો પર ઉપલબ્ધ થાય તો ગરીબાઈ અને લડતના લડવૈયા અને સંપૂર્ણ ક્રાન્તિના પ્રણેતા હતા. અભ્યાસકાળ દરમ્યાન આર્થિક અસમાનતા દૂર થઈ શકે. તેઓ ઉત્પાદનનાં સાધનોના ? હોંશિયાર વિદ્યાર્થી. ૧૮ વર્ષની ઉંમરે અસહકારના આંદોલનમાં જોડાયા. સામાજીકરણા પર ભાર મૂકે છે અને જો એમ થાય ત્યારે જ સમન્વિત ૧૯રરમાં અમેરિકા ગયા અને સાત વર્ષના વસવાટ દરમ્યાન કારખાનાંઓ, અને સંતુલિત સમાજ ઊભો થઈ શકે એવું તેઓ માને છે. ભારત જેવા & હૉટલો, ખેતીવાડીમાં કાર્ય કરીને પોતાનું શિક્ષણખર્ચ પૂર્ણ કરી બી.એ.ની દેશમાં બેંકો, વાહનવ્યવહારનાં સાધનો અને વ્યાપાર પર ધીમે ધીમે પદ્દવી મેળવી. અભ્યાસકાળ દરમ્યાન તેમણે માર્કસવાદી-સામ્યવાદી રાજકીય નિયંત્રણને પ્રોત્સાહન આપવું જોઇએ અને સમાજવાદી વિચારધારા સાહિત્યનું અધ્યયન કર્યું અને સામ્યવાદી વિચારોની અસર હેઠળ આવ્યા. ભારતીય સંસ્કૃતિને તો ખૂબ જ અનુરૂપ છે. આથી ભારતીય સંસ્કૃતિના ૧૯૨૯માં એક સામ્યવાદી-માર્ક્સવાદી તરીકે ભારત પરત આવ્યા. ગાંધીજી મૂલ્યોની પૂરેપૂરી જાળવણી કરીને સમાજવાદ સ્થાપી શકાય. ભારતમાં અને નહેરુ સાથે પરિચય થયો અને કોંગ્રેસમાં જોડાયા. ત્યારબાદ હિંસા, શોષણા વગેરેને સ્થાન નથી. સહકાર, સમન્વય, ભાતૃભાવ આચાર્ય નરેન્દ્રદેવનો પરિચય થતાં બધાએ ભેગા મળીને સમાજવાદી વગેરે ભાવનાઓને પહેલેથી જ માન અને સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે. પક્ષની ૧૯૩૫માં સ્થાપના કરી અને પક્ષના મહામંત્રી બન્યા. લગભગ સુખદુ:ખમાં ભાગીદાર બનવાની ભાવના દેશમાં પહેલેથી જ પડેલી છે. ૧૯૫૪ થી સક્રિય રાજકારણમાંથી નિવૃત્ત થયા અને સંપૂર્ણપણે સર્વોદયી પ્રાચીન ભારતની ગ્રામીણ વ્યવસ્થા મોટે ભાગે સમાજવાદી વ્યવસ્થાને કાર્યક્રમમાં જોડાયા અને સમગ્ર જીવન સર્વોદય આંદોલનમાં પસાર કર્યું. અનુરૂપ જ હતી. સંયુક્ત કુટુંબ પ્રથામાં પણ સમાજવાદી ભાવનાની કટોકટી દરમ્યાન ફરી પ્રવૃત્ત થયા. ૧૯૭૪માં જનતંત્ર સમાજની સ્થાપના ઉદાર અને પવિત્ર પ્રણાલિકાઓ પડેલી છે. આ તમામ બાબતોને
જયપ્રકાશજી સામાજિક નિર્માણ અને સંગઠનની એક પદ્ધતિ તરીકે રજૂ , જયપ્રકાશ નારાયણના રાજકીય જીવનને ચાર ભાગમાં મૂકી શકાય. કરે છે. સામ્યવાદી કાર્યકર અને માર્ક્સવાદી ચિંતક, કોંગ્રેસી જપ્રકાશ, સમાજવાદી તેમની દૃષ્ટિએ સમાજવાદનો ઉદ્દેશ દેશમાં સંપૂર્ણ આર્થિક અને જયપ્રકાશ અને છેવટે લોકશાહીના રખેવાળ તરીકે જયપ્રકાશ. તેમના સામાજિક જીવનનું પુનઃ સંગઠન કરવાનો છે અને તે દ્વારા વ્યક્તિસમાજવાદી વિચારો પોતાના પુસ્તક 'Why Socialism ?' માં રજૂ કર્યા વ્યક્તિ વચ્ચેની અસમાનતાને દૂર કરવાનો છે. બીજી રીતે કહીએ તો છે. સમાજવાદી વિચારધારા કે ખ્યાલ એ તેમના માટે વ્યક્તિગત સમાજવાદનો હેતુ અન્યાયકારી અસમાનતાને દૂર કરવાનો છે. સોના આચરણની બાબત ન હતી, પરંતુ સામાજિક સંગઠનની એક પ્રણાલિકા વ્યક્તિત્વનો વિકાસ થાય એ માટે પ્રયત્ન કરવો તથા સર્વ લોકો ઉત્પાદનહતી. તેમના મતાનુસાર સમાજવાદી વ્યવસાય એટલે એવી સ્થિતિનું કાર્યમાં ભાગીદાર બને, ખાનગી મિલકતનો સંગ્રહ ન કરે તેવા પ્રકારની નિર્માણ કે જેમાં વિવિધ પ્રકારની અસમાનતાઓનો નાશ કરવામાં આવે વ્યવસ્થા ઊભી કરવી જરૂરી છે. આથી જ સામાજિક અન્યાય અને અને એવા પ્રકારની સ્થિતિ ઊભી થાય કે જેમાં સમાજના વધુમાં વધુ અસમાનતાને રોકવા માટે વ્યક્તિગત સંપત્તિ પર અંકુશ હોવો જરૂરી લોકો સુખચેનથી જીવી શકે. જયપ્રકાશજી સામાજિક તેમજ આર્થિક છે. આમ આર્થિક સમાનતા એ જયપ્રકાશ નારાયણના સમાજવાદી ક્ષેત્રે ધડમૂળથી પરિવર્તનની વાત કરે છે. કોઈ એક-બે ક્ષેત્રે નહીં પણ ચિંતનનો પાયો છે, મૂળ આધાર છે. તેમના જણાવ્યા મુજબ એવા તમામ હોગે આમૂલ પરિવર્તનમાં માને છે. આ પ્રકારનું પરિવર્તન એ જ પ્રકારની સમાજવાદી વ્યવસ્થાનું નિર્માણ થવું જોઇએ જેમાં ઉત્પાદનનાં તેમનો સંપૂર્ણ ક્રાન્તિ'નો ખ્યાલ, એ તેમનો સર્વાગી કે બહુપરિમાણીય સાધનોની માલિકી વ્યક્તિગત નહીં પરંતુ સામૂહિક હોય, ઉત્પાદન પરિવર્તનનો તેમનો કાર્યક્રમ કે યોજના હતી. કોઈ એકાદ ક્ષેત્રે પરિવર્તન- અને ઉપભોગ પણ સામૂહિક ઢબે થાય. દેશમાં સમાજવાદી સમાજરચનાની ક્રાન્તિ થાય, ત્યારબાદ બીજા કોત્રે, ત્યાર પછી ત્રીજા ક્ષેત્રે પરિવર્તન સ્થાપના માટે તેમણે જે કાર્યક્રમ આપ્યો તેમાં દેશના આર્થિક જીવનના થાય એમ નહીં, પરંતુ તેઓ સંપૂર્ણ પરિવર્તન-સંપૂર્ણ ક્રાન્તિ-આમૂલાગ્ર વિકાસ પર રાજ્યનું નિયંત્રણ, મુખ્ય ઉદ્યોગોનું સામાજિકરણ, વિદેશી " પરિવર્તનમાં વિશ્વાસ ધરાવે છે. તેઓ આજીવન આ માટે પ્રયત્નશીલ વ્યાપાર ફક્ત રાજ્યના હસ્તક, શોષક વર્ગને દૂર કરવો, ખેતીનું ખેડૂતો રહ્યા હતા તે આપણે સૌ સારી રીતે જાણીએ છીએ. જયપ્રકાશ નારાયણ વચ્ચે નવેસરથી વિતરણ કરવું, સામૂહિક ખેતીને રાજ્ય દ્વારા પ્રોત્સાહન દર્શાવેલ આ સંપૂર્ણ ફેરફાર કે પરિવર્તન એટલે જ “સંપૂર્ણ ક્રાન્તિ'. અપાવવું-આપવું, ખેડૂતો અને મજૂરોના દેવાની માફી બક્ષવી, વ્યવસાયને તેમણે એમ પણ જણાવ્યું કે “સાચો સમાજવાદ ત્યારે જ સ્થાપી શકાય કે આધારે પુખ્તવય મતાધિકાર આપવો, સમાજમાં કોઈ પણ જાતના ભેદભાવો
જ્યારે આ સંપૂર્ણ ક્રાન્તિની પ્રક્રિયા પરિપૂર્ણ થાય.’ આમ માત્ર રાજકીય ન રાખવા વગેરે બાબતો-મુદ્દાઓ પર ભાર મૂક્યો. આ પ્રકારના ધ્યેયોને કે આર્થિક જ નહીં પરંતુ તમામ ક્ષેત્રો, સામાજિક, આર્થિક, રાજકીય, પાર પાડવામાં રશિયામાં જે પ્રગતિ થઈ હતી તેનાથી તેઓ ખૂબ પ્રભાવિત નૈતિક, સાંસ્કૃતિક, માનસિક, શેક્ષણિક વગેરે સમાજજીવનના, જાહેર થયા હતા. પરંતુ બળહિંસા દ્વારા રશિયામાં જે કાંઈ થઈ રહ્યું હતું તેના જીવનના તમામ થોત્રોમાં પરિવર્તન એ જ સંપૂર્ણ ક્રાન્તિ. તેમની સમાજવાદી તેઓ વિરોધી હતા. આ બધા હેતુઓને લોકશાહી માર્ગ ધીમે ધીમે, વિચારધારામાં આ સંપૂર્ણ ક્રાન્તિનો ખ્યાલ એક આગવી ભાત પાડતો અહિંસક માર્ગે પ્રાપ્ત કરવાના મતના તેઓ હતા. આમ તેઓ માર્ક્સવાદી ખ્યાલ છે, એટલું જ નહીં પરંતુ આધુનિક ભારતીય રાજકીય ચિંતન- વિચારોની અસર હેઠળ હોવા છતાં પણ ભારતના સંદર્ભમાં તેમણે પ્રણાલિઓમાં આ એક ઉમદા ભેટ છે.
સમાજવાદી સમાજરચનાનું ચિત્ર દોરી આપ્યું છે. તેઓ માત્ર સિદ્ધાંતવાદી જયપ્રકાશજીના મતાનુસાર સમાજવાદ એ આર્થિક અને સામાજિક ન હતા પરંતુ વ્યવહારુ વિચારક પણ હતા. તેમના આ વિચારોની પુનર્નિર્માણનો સિદ્ધાંત છે. સમાજવાદનો હેતુ સમાજનો સમન્વિત વિકાસ પ્રશંસા કરતાં ગાંધીજીએ પણ કહ્યું હતું કે “જયપ્રકાશ એક સાધારણ કરવાનો છે. સમાજમાં જે તીવ્ર અસમાનતા જોવા મળે છે તેની પાછળ કાર્યકર ન હતા અને તેઓ સમાજવાદી વિચાર પરના એક અધિકારી
