________________
જુલાઈ, ૨૦૦૨
પ્રબુદ્ધ જીવન
સાહિત્યમાં આદર્શવાદ
E પ્રો. જશવંત શેખડીવાળા
સાહિત્ય એટલે 'લલિત સાહિત્ય' એવો અર્થ સ્વીકારી, સાહિત્યમાં નિરૂપિત આદર્શવાદ વિશે ચર્ચા કરવાનો મારો ઉપક્રમ છે. લલિત સાહિત્યના ક્ષેત્રમાં કવિતા, નાટક, નવલકથા, ટૂંકી વાર્તાનાં સ્વરૂપોનો સમાવેશ થાય છે. તેમાં આદર્શવાદનું કેવું નિરૂપણા થાય છે તે અંગે અહીં વિચારણા કરીશું.
સહિત સાહિત્ય સર્જકની અનુભૂતિ અને કલ્પનામાંથી તેમ જ ભાષાકીય અભિવ્યક્તિના કૌશલ અને નિરૂપણશક્તિમાંથી સર્જાય છે. તેમાં તેનાં અનુભવ, દર્શન, શ્રવા, પારિવારિક સંસ્કાર, શિરા, વાચન, શ્રદ્ધા, ભાવ-વિચાર તેમજ કોમ સમાજ પંથ ધર્મના સંસ્કારનો યોગ સધાય છે. લેખકનું પોતાનું જીવનદર્શન પણ તેમાં પ્રતિબિંબિત થાય છે.
પરિણામે વિવિધ શિક્ષા, સંસ્કાર, માન્યતા, વિશ્વાસ, મનોજાય ધરાવતા સર્જકોની કૃતિઓ વિવિધ રૂપની બને છે. આદર્શવાદી સર્જકની કૃતિ મહદંશે આદર્શવાદી બને છે; યથાર્થવાદી સર્જકની કૃતિ વાસ્તવવાદી બને છે ; અસ્તિત્વવાદી સર્જકની કૃતિ અસ્તિત્વવાદી બને છે. કાલિદાસ, ગઅટે, ટૉલ્સટૉય, ગો. મા. ત્રિપાઠી, ન્હાનાલાલ, દર્શક આદિ આદર્શવાદી સ્વ-ભાવના લેખો છે; તેથી તેમની કૃતિઓ પ્રધાનત આદર્શવાદી બની છે.
આ ‘આદર્શવાદ‘ શું છે, તે પ્રથમ જાણી લેવું જોઇએ. આદર્શવાદ મૂલત: સંસ્કૃત તત્સમ શબ્દ છે; પરંતુ તે યોજાયો છેં અંગ્રેજી ‘આઈડિયાલિઝમ' (Idealism) ના પર્યાય તરીકે. ‘આઈડિયાલિઝમ' શબ્દ અંગ્રેજી ‘આઈડિયા' (Idea) શબ્દ પરથી ઘડાયો છે. અંગ્રેજી શબ્દકોશોમાં આઈડિયા' સંજ્ઞાના અનેક અર્થ અપાયા છે: વિચાર, ખ્યાલ, વિભાવના. તત્ત્વજ્ઞાનના સંદર્ભમાં ‘આઈડિયા'નો અર્થ છેઈપ્રિયગોચર જગતના પ્રત્યેક પદાર્થનો મુળ સ્રોત, તેની 'પ્રત્યય' થા 'કા.' 'આઈડિયા.' પરથી બનેલ આઈડિયલ' શબ્દના પશ તેથી અનેક અર્થ થાય છે. પરંતુ તેનો સામાન્ય બહુપ્રચલિત અર્થ છે કે અનુકશીય પરિપૂર્ણ બાબત (A Perfect Exarrpla), ઉંચ્ચ યા સંપૂર્ણ માપદંડ (High or Perfect Stoddards), સાહિત્ય અને ક્લાના સંદર્ભમાં તેનો અર્થ છે: પૂર્ણતા, સૌન્દર્ય મા ઉત્કૃષ્ટતાનો ખ્યાલ ( standard of Perfection, bauty or woullaca), અર્થાત્ જેમાં વ્યક્તિ, જીવન અને જગત ખરેખર છે તેવાં નહિ પણ કેવો પૂર્ણ પા ઈષ્ટ હોવાં જોઈએ, તેનું નિરૂપણો થયું હોય તેવું સાહિત્ય 'આદર્શવાદી' કહેવાય. વ્યક્તિના ઉચ્ચ તાવડારિક-નૈતિક-ધાર્મિક-આધ્યાત્મિક અને સૌન્દર્યપરક વિચારો, ભાવનાઓ અને સ્ફુટ-સૂક્ષ્મ કાર્યોને મૂર્ત કરતા જીવન-જગતનું નિરૂપણ કરતા સાહિત્યને ‘આદર્શવાદી' કહી શકાય.
સાહિત્યમાં નિરૂપાતા આદર્શવાદનો સંબંધ વિરોષતઃ મનુષ્યના નિકિ જીવનના-ભાવજગતના આલેખન સાથે છે. આંતરિક જીવન સુખ, પ્રસન્નતા, સંતોષ, આનંદ, સુંદરતા ઝંખે છે; બાહ્ય જીવન, ઐશ્વર્ય વૈભવ, ભૌતિક સમૃદ્ધિ ચાહે છે. આદર્શવાદી સર્જક માને છે કે જ્યાં સુધી મનુષ્યને આંતરિક સુખ નથી મળતું ત્યાં સુધી તેને ખરા આનંદની પ્રાપ્તિ થતી નથી. જ્યાં સુધી તેને શાશ્વત ચિરંતન આનંદ અને અન્ય વિશેનું શાન નહિ સોંપી, ત્યાં સુધી તેનું મન જેપો અનુભવતું રહેશે. તેથી, આદર્શવાદી લેખકની કૃતિ, માનવજીવનની આંતરિક ઝંખના પ્રવૃત્તિ-પ્રાપ્તિનું નિરૂપણ કરે છે; ઉચ્ચ જીવનની સંભાવનાઓના પ્રકાશનને તાકે છે; સુંદ૨-આનંદમય જગતના સર્જન અને ઘડતર માટે મથે છે. તે
૯
એવાં જીવનમૂલ્યોના નિરૂપણ પ્રતિ અભિમુખ અને સક્રિય રહે છે, જે શુભ કલ્યાણકારી અને સર્જનાત્મક હોય છે. તે વ્યક્તિ કરતાં સવિશેષ સમષ્ટિનું કલ્યાણ વાંકે છે, પ્રેય કરતાં શ્રેયને અધિક મહત્ત્વ આપે છે. તેથી જ, તેમાં જીવન છે તેવું નહિ પણ તે કેવું ઉત્કૃષ્ટ કોટિનું હોવું જોઈએ તેનો ખ્યાલ મૂર્ત કરવાનો પ્રયાસ હોય છે. તેમાં વ્યવહાર જગતની વિષમ, વિકટ, કઠોર, વિકરાળ વાસ્તવિકતાની અપેક્ષાએ ઉત્કર્ષ, કલ્યાણકારક, સંવાદિત, ન્યાયયુક્ત, મંગલમય, આહલાદક ભાવનાજગતનું આલેખન કરવા પ્રતિ લેખકનું વિશેષ વા હોય છે. તેમાં દર્શિતનું નિરૂપણ થાય છે ; પરંતુ તેને પડકારતા, હંફાવતા અને પરાજિત કરતા સદ-તત્ત્વના વિજયનું યા તેના મહિમાનું સવિશેષ નિરૂપણ થાય છે. 'કવિન્યાય' (Patetic Justion) માટે તેમાં આગત રખાય છે. ઉચ્ચ આદર્શ (Ideal) ને મૂર્ત કરવા માટે લેખક તેની કૃતિમાં તદનુરૂપ ઘોતક વ-પાત્ર-વાતાવરાનું, ઉપયુત બાની-રીતિમાં, આલેખન કરે છે. વાલ્મિકી, કાલીદાસ, ગર્ટ, ટૉલ્સટૉય, ગોવર્ધનરામ ત્રિપાઠી, ન્હાનાલાલ, દર્શક, (મધ્યકાલીન જૈન-સૂરિ કવિઓ) વગેરે આદર્શવાદી સર્જકોની કૃતિઓ વાંચતાં આ વસ્તુની પ્રતીતિ થાય છે.
પ
પરંપરિત કંઠાં લોકસાહિત્યમાં પણ પ્રેમ-પ્રેમી, સતી-સતીત્વ, :ખભંજન પ્રવૃત્તિ, સ્વામીભક્તિ વગેરે વિશેના લોકદર્શ ચરિતાર્થ થયેલા જોવા મળે છે. સોન-હલામણ, નાગવાળો-નાગમદે જેવી લોકકથાઓ, વિક્રમવિષયક દંતકથાઓ તેમજ પોતાના રાજા, ઠાકોર યા ગામ કે ટેક માટે ઘીંગારો ચડી ખપી જતા સુરવીરોની લોકકથાઓ તેનાં ઉદાહરણ છે.
શિષ્ટ સાહિત્યમાં ગોવર્ધનરામે 'સરસ્વતીચંદ્ર' નવકથામાં મુદ અને ગુણાદરીનું જાતિગત અને પારિવારિક જીવન તેમજ સુંદરગિરિના સાધુઓનું જીવન પ્રધાનતઃ આદર્શમય આલેખ્યું છે. અન્યના સુખ માટે મા લોકકલ્યાણ માટે તેઓ અને સરસ્વતીચંદ્ર દ્વારા જે સેવા અને સ્વાર્પણા થાય છે, તે ઉચ્ચ આદર્શથી પ્રેરિત છે. જ્ઞાનાવાહો “ઈન્દુકુમાર'માં સ્નેહ અને વનનો તેમજ લોકકલ્યાણનો અને જયા-જયંત'માં આત્માનન આદર્શ, ઘોતક વસ્તુ-પાત્ર-કાર્ય-સંવાદ દ્વારા, મૂર્ત કરવાનો પ્રયાસ કર્યો છે. ૨. ૧. દેસાઈ ‘ભારેલો અગ્નિમાં ત્તના અને 'દિવ્યચક્ષુ'માં જનાર્દનના પાત્ર દ્વારા પ્રેમ અને અહિંસાના આદર્શને ચરિતાર્થ કરવા માટે મથતા દેખાય છે. દર્શક ‘ઝેર તો પીધાં છે જાણી જાણી'માં પ્રેમ, કરુણા, વિશ્વશાંતિ, સ્વાર્પન્નાશા અને સેવાભાવી જીવનના આદર્શનું અને તેના ગૌરવનું નિરૂપણ કરે છે.
આમ, ગુજરાતીમાં (અને અન્ય ભારતીય ભાષાઓમાં તેમજ પશ્ચિમમાં યુરોપીય ભાષાઓમાં) થોડાક લેખક્ત દ્વારા પ્રસંગોપાત્ત આદર્શવાદી સાહિત્યકૃતિઓ લખાતી રહી છે. રોમેન્ટિક લેખકોની કૃતિઓમાં તેમજ વિશન-કથા (Scleron-ficton) માં પણ કેટલીકવાર આકર્કવાદી પાત્રીવિચારો-પ્રવૃત્તિઓનું દર્શન થાય છે. પરંતુ સર્જકો-વાચકો-વિવેચકોની બહુમતી વાતવપ્રધાન યા થવાર્થવાદી કૃતિઓની જ પાપાતી રહી છે. આદર્શવાદી કૃતિઓમાં પણ વતા.-વાતાવરનું નિરૂપણ વાસ્તવિક લાગે એ રીતે થાય તેની તે આવહી રહી છે.
દેશી યા વિદેશી કોઈ ભાષાના સાહિત્યક્ષેત્રે આદર્શવાદી કૃતિઓનો કોઈ યુગ પ્રવર્યો હોય, થા તે અંગેનું કોઈ દાન ચાલ્યું હોય, તેવું જોવા મળતું નથી. આદર્શવાદી કૃતિઓનું સર્જન થોડા છૂટાછવાયા
