________________
ફેબ્રુઆરી ૨૦૦૨
રાગઢષથી રહિત આચાર્ય ‘શીતગૃહ' સમાન છે. શીતગૃહ એટલે બધી ૠતુમાં જ્યાં એકસરખું સુખદ, અનુકૂળ વાતાવરા હોય (પ્રાચીન સમયમાં મોટા રાજાઓ, ચક્રવર્તીઓ આવા ભવનની રચના કરાવતા.) એટલે આચાર્ય મહારાજ અનુકૂળ કે પ્રતિકૂળ એવી સર્વ પ્રકારની પરિસ્થિતિમાં સમતાના ધારક હોવાથી સદાસર્વદા પ્રસન્ન હોય છે.
પ્રબુદ્ધ જીવન
જે દિયે સારણ, વારણ, ચોયા, પડિચોયા વળી જનને; પટધારી પંચકર્થમ આચાર૪, તે માન્યા મુનિ મનને સારા એટલે સ્મારણ્યા. સ્મરણ શબ્દ પરથી સ્મારણા થાય છે. એનો અર્થ થાય છે યાદ કરાવવું. આચાર્ય ભગવંત પોતાના શિષ્યોના આચારપાલન ઉપર એવી બારીકાઇથી ધ્યાન રાખે છે કે પંચ મહાવ્રતના પાલનમાં, સમિતિ-ગુપ્તિના પાલનમાં, આવશ્યક ક્રિયાઓમાં, દિવસરાતની સામાચારીમાં ક્યાંક વિસ્મરણ થઈ જતું હોય તો યાદ કરાવે. આ યાદ કરાવવાની ક્રિયા તે સાણા. આચાર્ય મહારાજનું એ કર્તવ્ય છે. 'હશે', ‘ચાલો', ‘કંઈ વાંધો નહિ’“એવું વળા આચાર્ય મહારાષ્ટ્રનું ન હોય.
*
દિગંબર નામના ધવલા' વગેરે ગ્રંથોમાં આરો રો સેફ એમ કહીને આચાર્યનાં જે લક્ષણો બતાવ્યાં છે તે પ્રમાણે પ્રવચનરૂપી સમુદ્રના જળની મધ્યમાં સ્નાન કરવાથી અર્થાત્ પરમા માના પરિપૂર્ણ અભ્યાસથી અને અનુભવથી જેમની બુદ્ધિ નિર્મળ થઈ ગઈ છે, જેઓ નિર્દોષ રીતિથી છ આવશ્યકનું પાલન કરે છે, જેઓ મેરુની સમાન નિષ્કુપ છે, જેઓ શુરવીર છે, જેઓ સિંહની જેમ નિર્ભય છે, જેઓ વર્ષ એટલે કે શ્રેષ્ઠ છે, જેઓ દેશ, કુળ, જાતિથી શુદ્ધ છે, જેઓ સૌમૂર્તિ છે તથા અંતરંગ અને બહિરંગ પરિગ્રહથી રહિત છે, જેઓ આકાશની જેમ નિર્દોષ છે, એવા આચાર્યને પંચ પરમેષ્ઠિમાં સ્થાન છે, જેઓ સંઘને સંગ્રહ (અર્થાત્ દીક્ષા) અને નિગ્રહ (અર્થાત્ શિક્ષા એટલે પ્રાથચિતાદિ) દેવામાં કુશળ છે, જેઓ સૂત્ર અને એના અર્થમાં વિશારદ છે, જેમની કીર્તિ સર્વત્ર ફેલાઈ રહી છે, જેઓ સારા અર્થાત્ આચરો અને વાઓ અર્થાત્ નિષેધ તથા સાધન અર્થાત્ વ્રતોની રક્ષા કરવાવાળી ક્રિયાઓમાં નિરંતર ઉદ્યમશીલ છે એમને પરમેષ્ઠિ તરીકે ઓળખવા જોઇએ, જેઓ ચૌદ વિદ્યાસ્થાનોમાં પ્રવીણા હોય, અગિયાર અંગ (વિશેષત: આચારાંગ)ને પારણા કરનાર હોય, સ્વસમય અને પરસમયમાં પારંગત હોય, મેરુની જેમ નિશ્ચલ હોય, પૃથ્વીની જેમ સહિષ્ણુ હોય, સમુદ્રની જેમ દોષોને બહાર ફેંકી દેનાર હોય, સપ્ત પ્રકારના મથી રહિત હોય, જેઓ પંચાચારના પાલનમાં અને પાવવામાં સમર્થ હોય તેઓ આચાર્ય કહેવાય. મા પ્રવચનસારમાં કુંદકુંદાચાર્યે કહ્યું છે :
दंसणणाणपहाणे वीरिवचारितवरतवावारे । अप्पं परं च जुंजई सो आयरिओ मुणीएओ |
[જ દર્શન અને જ્ઞાનથી પ્રધાન એટલે કે શ્રેષ્ઠ છે, જે ઉત્તમ નીર્થ, ચારિત્ર અને તપથી યુક્ત છે તથા જે સ્વ અને પરને સન્માર્ગમાં જોડે છે - તે આચાર્ય મુનિઓ દ્વારા આરાધના કરવાને યોગ્ય છે.]
છે
કે
જેઓ આચાર્ય હોય તેઓ ઉપાધ્યાય અને સાધુ તો હોય જ કારણ કે સાપણામાં જેઓ ઉપાધ્યાય પદને યોગ્ય હોય તેને જ ઉપાધ્યાય બનાવવામાં જ આવે છે અને ઉપાધ્યાયના પદ પછી જેમનામાં આચાર્યના પદની યોગ્યતા છે હોય તેઓને જ આચાર્યની પદવી આપવામાં આવે છે. જેઓ યોગાન કરવા પૂર્વક નિશ્ચિત આગમગ્રંથોનું સૂત્રથી અને અર્થથી વિધિપૂર્વક અધ્યયન કરે છે તેઓને જ આચાર્યનું પદ આપવામાં આવે છે. આ ઉપરાંત એ જ આ પદ માટે બીજી ઘણી યોગ્યતા પ્રાપ્ત કરવાની રહે છે.
આચાર્ય' શબ્દ 'આચાર' શબ્દ પરથી આવ્યો છે. પરંતુ આચાર્યનું કર્તવ્ય બેવર્ડ છે. જેઓ આચારનું સ્વયં પાલન કરે છે અને શાદિ પાસે આચારનું પાલન કરાવે તે આગાર્થ. તેઓ સારા, વાતા, ચોથા અને પરિચીપણા વડે પોતાના શિષ્યોને ચારિત્રપાલનમાં, મોક્ષમાર્ગમાં દઢ રાખે છે. શ્રી રત્નશેખરસૂરિએ 'સિરિસિરિવાલા'માં કહ્યું છે : जे सारण वारण चोयणाहिं पडिचोयणाहिं निच्वंपि । सारंति नियंगच्छं ते आयरिये नम॑सामि || ઉપાધ્યાય શ્રી યશોવિજયજીએ કહ્યું છે :
૩
વારા એટલે વારવું અથવા અટકાવવું, આચાર્ય મહારાજ પોતાના શિષ્યોથી કંઈ દોષ થવાનો હોય તો તે અટકાવે. શિષ્યો આચારપાલનમાં ઉતાવળ કરતા હોય, તે અવિધિએ કરતા હોય, અકલ્પ કરણી કરતા હોય, સાવઘયોગમાં પ્રવર્તતા હોય, ઉત્સૂત્ર પરૂપા કરતા હોય, પ્રમાદ સેવતા હોય, ઉન્માર્ગે જતા હોય, મન, વચન કે કાયાથી અનુચિત, અતિચારયુક્ત આચરણા કરતા હોય તો તેને અટકાવે, પોતાના આશ્રિત શિષ્યો ઉપર બરાબર દેખરેખ રાખી તેમને પડતા બચાવવા તે આચાર્ય મહારાજનું કર્તવ્ય છે.
ચોપા એટલે પ્રેરણા. આચાર્ય મહારાજ પોતાના શિષ્યોને અતિચારયુક્ત આચરણ કરતાં અટકાવે એટલું જ નહિ, સાધુતાના આદર્શ તરફ પ્રગતિ કરવા માટે પ્રેરણા આપે, પ્રોત્સાહન આપે. જરૂર પડે પોતાના આચરણાથી બોધ આપે. કોઈથી તપશ્ચર્યા ન થતી હોય, કોઈથી પરીખ સહન ન થતા હોય, કોઈને પ્રભુભક્તિમાં રસ ન પડતો હોય, કોઈને બીજાની વૈયાવચ્ચ ન ગમતી હોય તો તેને મધુર વાણીથી, ન મહાન પૂર્વાચાર્યાનો અને અન્યનાં એવાં પ્રેરક દષ્ટાન આપીને પ્રેરણા કરે તથા પ્રોત્સાહિત કરે.
પરિચોળા એટલે પ્રતિઔરણા અર્થાત વારંવાર પ્રેરણા કરવી. કેટલીક વાર એક વખત કહેવાથી કાર્ય ન થાય તો ફરીથી કહેવાની જરૂર પડે. ક્યારેક એક કરતાં વધુ વખત શિષ્યોને જાગૃત અને પ્રોત્સાહિત કરવાની જરૂર પડે. કેટલાક શિષ્યોમાં ગૃહસ્થ જીવનના સંસ્કાર એટલા પ્રબળ હોય છે કે વ્રતપાલનમાં મંદતા આવી જાય છે. આચાર્ય મહારાજ આ જે કંઈ કરે તે કઠોરતાથી કે કટતાથી નહિ, પણ મધુરતાથી અને વાત્મયભાવથી કરે છે. એથી શિષ્યને પોતાના આત્મકલ્યાણાના માર્ગ પર સ્થિર રહેવાનું ગમે છે.
છે કે
આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, સાધુ ઈત્યાદિ માટે વિવિધ પ્રકારનાં રૂપક શાસ્ત્રગ્રંથોમાં પ્રયોજાયો છે. ધર્માનરૂપી સાધાજ્યમાં આચાર્ય ભગવંતોને રાજા અથવા સમ્રાટ, ઉપાધ્યાયને દીવાન, સાપુને સુભેટ તરીકે અને શ્રાવક શ્રાવિકાને પ્રજાજન તરીકે વર્ણવવામાં આવ્યા છે. આ શાસનમાં આ શ્રુતરૂપી ધનભંડાર દ્વારા પ્રજાનો કારભાર ચાલે છે. આ રીતે સુરિરૂપી રાજા જિનાાસન રૂપી સામ્રાજ્ય ચલાવે છે. ઉપાાય શ્રી થોવિજયજીએ નવપદ પૂજાની ઢાળમાં લખ્યું છેઃ
નમું સૂરિ રાજા, સદા તત્ત્વ તાજા; જિનેન્દ્રાગમે પ્રૌઢ સામ્રાજ્ય ભાજા.
આચાર્ય મહારાજ માટે ‘ભાવવેદ્ય’નું રૂપક પણ પ્રયોજાયું છે. તેઓ સંસારના જીવો જે કર્મજનિત દુઃખરૂપી રોગોથી પીડિત છે તેઓને
