________________
પ્રબુદ્ધ જીવન
માર્ચ ૨૦૦૨
વસતીના પ્રમાણમાં સાઇકલની સરેરાશ વધારે. સાઇકલ એટલે અલ્પતમ એમાં પણ સક્રિય ભાગ લીધો અને સૌના માનીતા બન્યા હતા. નિભાવખર્ચવાળું બધાંને પોસાય એવું વાહન. (દુનિયામાં સૌથી વધુ ભાવનગરમાં સરદાર પૃથ્વીસિંહ અને બીજાઓની સાથે મળીને નાનાં સાઇકલો ચીનમાં છે.) માનભાઇએ કિશોરાવસ્થાથી સાઇકલ પર જવા- નાનાં બાળકોને વ્યાયામ, રમતગમતો ઈત્યાદિ શીખવતાં માનભાઈને આવવાનું ચાલુ કરેલું તે ૮૮ વર્ષની વૃદ્ધાવસ્થા સુધી ચલાવ્યું. એક લાગેલું કે એમને માટે સ્વતંત્ર ક્રીડાંગણ હોય તો એમનો સમય વધુ વખત, ભાવનગરના શ્રી મહેન્દ્ર મેઘાણીને કોઇએ કહ્યું કે “તમે હવે આનંદમાં પસાર થાય અને એમનો વિકાસ સારી રીતે થાય. એમને એ સાઇકલને બદલે મોટરસાઇકલ કે સ્કુટર ચલાવો તો ?' ત્યારે એમણો માટે પ્રેમશંકરભાઈનો સહકાર મળ્યો. ક્રીડાંગણ માટે નામ વિચાર્યું .. કહેલું કે “જ્યાં સુધી મારાથી લગભગ દોઢ દાયકા મોટા પૂજ્ય માનભાઈ “શિશુવિહાર'. “શિશુવિહાર' એ માનભાઇની કલ્પનાનું સર્જન. આઝાદી સાઇકલ ચલાવે છે ત્યાં સુધી મારાથી મોટરસાઇકલ ચલાવી ન શકાય.” પૂર્વે, ૧૯૩૯માં વિપરીત સંજોગોમાં, અનેક અડચણો વચ્ચે જમનાકુંડ , માનભાઇના સાદાઈ અને કરકસરભર્યા નિરભિમાની જીવનનો પ્રભાવ નામની આશરે ચાલીસ ફૂટ ઊંડી અને બસો ફૂટ પહોળી, ખાડાવાળી કેટલો બધો હતો અને બધાને એમના પ્રત્યે કેટલો બધો આદરભાવ પડતર જગ્યા ભાવનગર રાજ્ય પાસેથી મેળવીને માનભાઈ અને એમના હતો તે આના પરથી જોઈ શકાશે.
મંડળના સાથીદાર મિત્રોએ જાતે ખોદકામ અને મહેનત કરી, પુરાણા સ્વ. માનભાઇનો જન્મ ઇ. સ. ૧૯૦૮ના ઓગસ્ટની ૨૮મી તારીખે કરી જગ્યા સમથળ બનાવી હિંડોળા, લપસણું, સીડી વગેરે ક્રમે ક્રમે તળાજામાં થયો હતો. એમના પિતા નરભેશંકર ભટ્ટ રાજ્યની નોકરીમાં વસાવીને વિકસાવેલી સંસ્થા એટલે શિશુવિહાર, બાળકો માટેનું નિબંધ ફોજદાર તરીકે કામ કરતા. માતાનું નામ માણેકબા. માનભાઇએ પાંચ ક્રીડાંગણ, રાજ્ય તરફથી વધુ જગ્યા મળતાં શિશુવિહારનો વિકાસ વર્ષની વયે માતા ગુમાવી અને ભાવનગરમાં દાદાજી અંબાશંકર ભટ્ટ થયો. વધુ હીંચકા, વધુ લપસણાં, રમતગમતનાં સાધનો, અખાડો, પાસે ઊછર્યા. એમણે માનભાઈ અને બીજાં ભાઈબહેનોને સ્વાશ્રયી પુસ્તકાલય, સંગીત વર્ગ, ચિત્રકલાના વર્ગો, સીવણ-ભરતગૂંથણ, નાટક, બનતાં શીખવ્યું. નાની ઉંમરે રાંધતાં, કૂવેથી માથે પાણી લાવતાં, ગાર રાસ, ગરબા, સ્કાઉટ અને ગર્લ્સ ગાઈડ, ટેકનિકલ તાલીમ, એમ કરી લીંપણ કરતાં, ચૂનો તેયાર કરીને ઘર ધોળતાં, દળતાં, સાઈકલ શિશુવિહારમાં ઉત્તરોત્તર પ્રવૃત્તિઓનો વિકાસ થતો ગયો. ચલાવતાં, પાણીમાં તરતાં, સાંધતાં-સીવતાં વગેરે ઘણું બધું શીખવ્યું. માનભાઇના આ ક્રીડાંગણ પછી એમની જ પ્રેરણા અને એમના જ માનભાઇને નાનાભાઇ ભટ્ટના દક્ષિણામૂર્તિમાં છાત્રાવાસમાં દાખલ કરેલા, માર્ગદર્શનથી ભારતમાં ઘણે સ્થળે ક્રીડાંગણોની રચના થઈ છે. એમણે પણ ભણવામાં માનભાઇને બહુ રસ પડ્યો નહોતો.
ક્રીડાંગણનું જાણે કે એક શાસ્ત્ર વિકસાવ્યું અને એની માહિતી માટે માનભાઇએ કિશોરાવસ્થામાં જ પોતાના પિતા પણ ગુમાવ્યા. હવે પુસ્તિકા પણ તૈયાર કરીને છપાવી છે. કપરા દિવસો આવ્યા. આજીવિકા રળવા માટે ફાંફા માર્યા. ઘણા અનુભવો માનભાઇ શરીરે ખડતલ અને મજૂર તરીકે કામ કરેલું એટલે કોઇપણ થયાં છેવટે સોળ વર્ષની વયે ભાવનગરના બંદરમાં વિલાયતી કોલસાના કામ કરતાં એમને આવડે અને કોઇપણ પ્રકારનું કામ કરતાં એમને ટુકડા કરવાની મજૂરી સ્વીકારી. ત્યાં પોતાનાં કામ અને નિષ્ઠાથી પ્રભાવિત શરમસંકોચ નડે નહિ, ક્ષોભે એમના જીવનમાં ક્યારેય સ્થાન મેળવ્યું થયેલા અંગ્રેજ અમલદાર જહોનસન સાહેબની મહેરબાનીથી માનભાઇને નથી. એમની નૈતિક હિંમત ઘણી મોટી. પોતે તદ્દન નિ:સ્વાર્થ, કર્તવ્યનિષ્ઠ, ફોરમેન'ની પાયરી સુધી બઢતી મળી હતી. અહીં ગોદી કામદારોની પ્રામાણિક, પરગજુ અને સમાજકલ્યાણાના હિમાયતી. એટલે કોઈની વચ્ચે કામ કરતાં કરતાં સૌનો પ્રેમ જીતી, તેમના નેતા બની માનભાઇએ શરમ રાખે નહિ. બેધડક સાચી વાત કહી શકે. એમની ધાક પણ
ત્યાં ‘આનંદ મંગળ મંડળની સ્થાપના કરેલી અને એના ઉપક્રમે કામદારોના મોટી. પોતાની દરેક પ્રવૃત્તિ કરકસરથી ચલાવે. પગારદાર નોકરોના ઉત્કર્ષ માટે ભાતભાતની પ્રવૃત્તિઓ આદરી હતી. એમાં ખાટામીઠા કે કામ કરતાં જાતે કામ કરવામાં ખર્ચ બચે અને કશુંક કર્યાનો સંતોષ કડવા ઘણા અનુભવો એમને થયા હતા. કેટલાંયે સાહસિક કામો એમણે થાય. બાવડા એ જ બજેટ' એ માનભાઇનું પ્રિય સૂત્ર હતું. હિંમત અને સૂઝથી કર્યાં હતાં.
રોજ સાંજે શિશુવિહારના ક્રીડાંગણમાં ખુરશીમાં બેસીને બાળકોને માનભાઈનું કૌટુંબિક જીવન ભાતીગળ હતું. બાળલગ્નના એ જમાનામાં રમતાં, ધીંગામસ્તી કરતાં જોવાં એ માનભાઇની પ્રિય પ્રવૃત્તિ. વળી એમનાં લગ્ન બાળવયે થયાં હતાં. પત્ની મોટી થતાં ઘરે રહેવા આવી, માનભાઈ નખ કાપવાની કલા પણ સરસ જાણે. વર્ષો સુધી એમનો એક પણ થોડા વખતમાં એનું અવસાન થયું. ત્યાર પછી દાદાના આગ્રહથી, ક્રમ એ રહ્યો કે સાંજે શિશુવિહારના ક્રીડાંગણામાં બેસે અને જે કોઈ દાદાએ પસંદ કરેલી કન્યા સાથે માનભાઈનાં બીજાં લગ્ન થયાં. એમનાં બાળકો આવે તેના નખ કાપી આપે. કેટલીક વાર મોટા માણસો પણ આ બીજાં પત્નીનું નામ હીરાબહેન. માનભાઈ ગોદીમાં મજૂરી કરે અને નખ કપાવા આવે. કોઈ માતાને પોતાના નવજાત શિશુના નખ કાપતાં ફાજલ સમયમાં જાહેર પ્રવૃત્તિઓ કરે. એમના ટૂંકા પગારમાં હીરાબહેને ડર લાગે તો તે માનભાઈ પાસે કપાવી જાય. કોઈ વાર કોઈ બાળક ઘર સારી રીતે સંભાળી લીધું. બધાં સંતાનોને સારી રીતે ઉછેર્યાં. સ્વાભાવિક પૂછે કે “દાદા, નખ કાપવાના કેટલા પૈસા આપવાના?’ દામ્પત્યજીવનના શરૂઆતના દિવસોમાં તો કુટુંબનું ભરણપોષણ પૂરું ત્યારે કહે કે “દસ આંગળીના દસ પૈસા, પણ અત્યારે આપવાના નહિ, કરવા માટે હીરાબહેન પરચૂરણ કામો કરતાં, હાથે બનાવેલી વસ્તુઓ પણ તું મોટો થાય અને જાતે કમાતો થાય અને જો ઈચ્છા થાય તો આ વેચતાં. માનભાઈ અને હીરાબહેન બંનેની પ્રકૃતિ નિરાળી, વિચારો ડબ્બામાં નાખી જવા.' નિરાળા, છતાં બંનેનું દામ્પત્યજીવન સહકારભર્યું પ્રસન્ન હતું. એમનાં બાળકોના નખ કાપવા માટેની કાતર પણ માનભાઈએ જાતે બનાવેલી. સંતાનોએ બાલ્યકાળમાં કઠિન દિવસો જોયેલા, પણ પછી ઘણી સારી હાથે પતરાં કાપવા માટેની એ કાતર હતી. પછી એનો ઉપયોગ શરૂ પ્રગતિ કરી હતી. એમનાં એક દીકરી ચિદાનંદ સ્વામી પાસે દીક્ષા લઈ કર્યો નખ કાપવા માટે. ત્રણ દાયકાથી વધુ સમયથી માનભાઇની આ સંન્યાસિની બન્યાં છે.
રોજિંદી પ્રવૃત્તિમાં એક લાખ કરતાં વધુ બાળકોના નખ કપાયા હશે. માનભાઈએ ત્રણેક દાયકા બંદરમાં કામ કર્યું. પછી જ્યારે આ કાતર હંમેશાં પોતાની સાથે થેલીમાં જ હોય કે જેથી કોઈ બાળક સ્વમાનભંગનો પ્રશ્ન આવ્યો ત્યારે બંદરની નોકરીમાંથી નિવૃત્તિ સ્વીકારી નખ કપાવવા આવે તો કહેવું ન પડે કે “અત્યારે નહિ, કાતર નથી.” લીધી, પેન્શન પણ લીધું નહિ. ભારતની સ્વતંત્રતાની ચળવળ વખતે બાળકોના નખ કાપતી વખતે એમના મનમાં એવી ઉમદા ભાવના રહે કે
