________________
10
પ્રબુદ્ધ જીવન
અભિધાન ચિન્તામણિ
U ડૉ. રશ્મિકાન્ત પી. મહેતા
આચાર્ય હેમચન્દ્ર (ઈ. ૧૦૮૮-૧૧૭૨) વિષે પ્રો. યાકોબીનું આલોકન એકદમ વાજબી છે. (Ency of Religion and Ehics Vol. VI P. 5@1) `Hemchandra has very extensive and at the same time ac‘અભિધાન ચિન્તામાિશિલોંછ' પણ છે. curate knowledge of many branches of Hindu and Jain learning combined with great literary skill and easy style. His strength lies in Encyclopaedical work.' જ્ઞાન-વિજ્ઞાનનાં તમામ તત્કાલીન ક્ષેત્રો આચાર્યના પ્રતિભાવિલાસથી આલોકિત હતા, તેમાં કોવિદ્યાનો પણ સમાવેશ થાય છે. આ ક્ષેત્રમાં પણ એમનું પ્રદાન નોંધપ્રદ રહ્યું છે. ની. ઉપાધ્યાય આ પ્રદાનને મૂલવે છે-“Acharya Hemchandra posouths' urique place in the field of Loco raphy. કોશવિદ્યાનાં ક્ષેત્રમાં એમનું સ્થાન અજોડ રહ્યું છે. ‘પ્રભાવક્રચરિત'ના ‘હેમસૂરિ બંધ માં હેમચન્દ્રની ૧ર રચનાઓનો ઉલ્લેખ છે; ત્યાં એમના કોશગ્રંથ વિષે આ શ્લોક છે
एकार्थानिकार्था देश्या निघण्टु इति च चत्वारः । विहिताश्च नाम कोशा भुवि कवितान्युपाध्यायाः ॥ આચાર્ય પ્રભાચન્દ્રસૂરિના આ ગ્રંથ ‘પ્રભાવકચરિત’ (ઇ.૧૨૭૮) માંનો આ શ્લોક હેમચન્દ્રના સંસારપ્રસિદ્ધ ચાર કોશનો નિર્દેશ આપે છે. (૧) એકાર્ય-અભિધાન ચિત્તાાિ' (૨) અનેકાર્થ‘અનુકાર્યસંગ્રહ' (૩) દેય-'દેશી-નામમાળા' (૪) નિયંટ 'નિષā',
સોમપ્રમાચાર્યના “ કુમારપાલ પ્રતિબોધ' (ઈ. ૧૫૮૪) કાળમાં કમારપાલ (ઈ. ૧૧૪૨ ૭૨) અને હેમચન્દ્રનો સંવાદ છે. રાજર્ષિ કહે છે, 'અમારા પૂર્વજ રાજા સિદ્ધરાજની માગણીથી આપે પહેલાં વ્યાકરણની રચના કરી. મારે માટે યોગશાસ્ત્ર રચ્યું. લોકોને માટે હ્રયાશ્રય, છંદ, કાવ્યશાસ્ત્ર અને નામસંગ્રહ રચ્યાં. હું વિનંતી કરું છું કે મારી જેવાના જ્ઞાન માટે ૬૩ શલાકા પુરુષોનું ચરિત્ર પ્રકાશિત કરો. અહીં મનુષ્કાના ઢચ કોશ અન્ઘો અભિપ્રેત છે. 'અભિ.'ના પ્રથમ શ્લોકમાં જણાવ્યું છે કે શબ્દાનુશાસન (વ્યાકરણ) પછી નાક માતાની રચના છે. વ્યાકરણ પછી કોકાણના થઈ છે, તે નિશ્ચિત છે.
આચાર્ય હેમચન્દ્ર કુમારપાળનો ઉલ્લેખ કરે છે. कुमारपाल सुक्यो राजर्षिः परमाईतः । मृत-स्वमोक्ता धर्मात्मा मारिव्यसनवारकः ॥
(આઠ નામ છે)-કુમારપાલ, ચૌલુક્ય, રાજર્ષિ, પરમાઈ, મૃતસ્વમોતા, (મૃતનું ધન છોડનારા), ધર્માત્મા, મારિ (હિંસા) વારક,
વ્યસનન્મારક.
કોશ ‘અભિ.’ની રચના, ડૉ. બુહ્લરની માન્યતા યથાર્થ છે તે મુજબ, સિદ્ધરાજના મૃત્યુ પહેલાં (ઈ. ૧૯૪૨) થઈ છે. આ કોશ ઉપરની આચાર્યની સ્વીપન્ન પત્તિ 'તત્ત્વબોધ વિશપિની' કુમારપાળનાં રાજ્યારોહ પછીની છે. કોશના મુશ્લોકમાં કુમારપાળનો ઉપર્યુક્ત જોખ છે. પરંતુ આચાર્ય જાતે જ કોશનું પરિવર્તન કરતા રહેતા, તે રીતે આ શ્લોક પછીથી ઉમેરાયેલો છે.
કીશ ‘અભિધાન ગિનામાિ' સૌ પ્રથમ ગ્રંથસ્વરૂપે સેન્ટ પીટરબર્ગથી ઈ. ૧૮૪૭માં ૭, Bohtlingk અને ch. Bleu દ્વારા પ્રકાશિત થયો. Rieu ત્યાર પછી ભાવનગરથી ઈ. ૧૧૫માં પ્રકાશિત થયો. વિજયકતુસૂરિના ગુજરાતી અનુવાદ સાથે મુંબઇથી ઈ. ૧૯૫૭માં પ્રકાશિત થયો. ઈ. ૧૯૬૫માં આની ચીખમ્બા આવૃત્તિ પ્રકારિત થઈ. ઈ. ૧૯૮૧માં
એપ્રિલ, ૨૦૦૨
રૂપે દિલ્હીથી વી. ઉપાધ્યાય દ્વારા જે ખાર કોશ પ્રકાશિત થયા, તેમાં હેમચન્દ્રના ચારેય કોશ છે. આમાં તો ‘અભિ” ઉપરનો મુનીયર દેવનો
'અભિ.માં સમાનાર્થક શાબ્દોનો પદ્યાત્મક સંગ્રહ છ કાંડમાં છે તે આ રીતે છે : (૧) દેવાધિદેવકાંડ-૮૬ પદ્ય (૨) દેવકાંડ-૨૫૦ પદ્ય (૩) મર્ત્યકાંડ-૫૯૮ પદ્ય (૪) ભૂમિકાંડ-૪૨૩ પદ્ય (૫) નારક કાંડ-૭ પઘ (૬) સામાન્ય કાંડ-૧૭૮ પા. આમ કુલ ૧૫૪૨ પદ્મ છે. અમરસિંહનો અમરકોશ' (ઈ. છઠ્ઠી સદી) સમાનાર્થક શબ્દોનો પદ્યાત્મક સંગ્રહ છે. તેમાં ત્રણ કોડમાં ૧૪૯૫ છે. કોશ તરીકે ‘અમકા' અથવા નામલિંગાનુશાસન'ને પ્રસિદ્ધિ છે. શ્રી કૃષ્ણ ગોવિન્દ ઓકનું વિધાન છે-'Though the production of a Budhist, it has been univerally accepted as an authority by a Brainans and the clairs like.‘‘અમરકોશ’ કરતાં પરા ‘અભિ.નું મહત્ત્વ વધી જાય છે. ‘અમર.’ કરતાં આની પર્યાય સંખ્યા ત્રણથી ચાર ગણી વધુ હોય છે. જેમકે 'ત્ર'ના પર્યાય ‘અમર.' ૧૧ આપે છે, ત્યારે ‘અભિ’ ૩૯. ‘અમર. ’માં ન હોય તેવા નામોના પર્યાયો ‘અભિ.’ આપે છે; જેમકે તીર્થંકરો, ઋષિઓ, ખાદ્ય સામગ્રી. ‘અભિ. પર્યાય નિર્માસની શકયતા તપા છે; તે 'અમર'માં નથી.
અભિ.' જે નામોના પર્યાયીની માલા આપે છે; તે ત્રણ પ્રકારના હોય છે: (૧) રૂટ-વ્યુત્પત્તિ વગરનાં, પ્રકૃતિ અને પ્રત્યયના વિભાગ કરવાથી પણા અન્વર્થ નહિ; જેમકે સમુત, મત્વ (૨) યૌગિક-ગુણા, ક્રિયા અને સંબંધથી ઉત્પન્ન જેમકે (ક) ગુણથી-ગૌતક (ખ) કિંપાવી સ્રષ્ટા (ગ) સંબંધથી સ્વસ્વામિત્વ વગેરે, જેમકે ખૂણ. આ પૌશિક શબ્દો પ્રકૃતિ અને પ્રત્યયના યોગથી બનેલા પરિવર્તન સહી શકે છે. સુરેશ અથવા સુરકૃતિ (૩) મિશ્ર આ શબ્દો પરિવર્તન સહી શકતા નથી. જેમકે દશરથ, પૃથ્વીન
જે
જે પર્યાયો છે; તેના લિંગ-પુલિંગ, સ્ત્રીલિંગ અથવા નપુસકલિંગનો નિર્ણય ‘અભિ.' કોશ આપતો નથી. તે નામ શિંગાનુશાસનને આધારે જાણી લેવાનો છે. લિંગની બાબતમાં સંદેહ હોય તો જ અત્યકાર સ્વોપજ્ઞવૃત્તિમાં સ્પષ્ટતા કરે છે; જેમકે તિથિ: પુંસ્ત્રીલિંગ: ૧ (૨-૬૨ વૃત્તિ).
કોશ નવીન શબ્દોને સમાવે છે, તેની સાથે પ્રાચીન શબ્દોનો પણ સમાવેશ કરે છે. જેમકે ગુપ્તકાળના શો-પ્રાન માટે મિસ, જકાતનાકાના પેકારી માટે શનિ સેના માટે તપિત, જિલ્લા માટે વિાય.
સાહિત્યના ઈતિહાસ માટે પણ આ કોશ મહત્ત્વનો છે. ગ્રન્થ અને એના પરની વૃત્તિમાં પુરોગામી પદ ચન્ધકારો અને ૩૧ અન્યોના ઉલ્લેખો છે. જેમકે ગમ, નિવાસ, પાત્ર, ઇતિ, ન, બાાંક, પત્તા વગેરે. ઇન્નાયુષ્ય તેમજ અનઘેરા, અર્થ, સમુગરિક, દેવાદય મજબ, યોગ, ત્તિ
વગેરે.
કોશકાર એટલા પ્રામાણિક છે કે મહાતરો આપતા રહે છે. બહેરા ભૂંગા' માટે મૂળ શબ્દ આપે છે. તુ મૂળી આ 11 (૧૨). પછી વૃત્તિમાં પણ મતો ગોરૂ માટે આપે છે. હલાયુધ-અંધ', વૈજયન્તીકારજડ', ભાગુરિ-‘શઠ.’ આ રીતે ખરા અર્થાન્તરી આપે છે.
કોશકાર ધનય (ઈ. ૧૧૨૩-૪૦)ની જેમ હેમચન્દ્ર પણ પધ નિર્માણનું વિધાન કરે છે. પરંતુ તે કવિ સંપ્રદાયને લક્ષમાં લેવા પર
