________________
૧૨
પ્રબુદ્ધ જીવન
વૈશાખી બપોરની વેળા
B ડૉ. ગુલાબ દેઢિયા
પડછાયા રોજ બપોરે ઉદ્ભવસ્થાને પાછા ફરે છે. વૈશાખના બપોર જુદા છે. આજે મન પડછાયાની જેમ માયા સંકેલીને ફરી ચરીને પાછું આવી ગયું છે.
શરીર બધી ઋતુઓના થોડાઘણા પ્રભાવ ઝીલે છે. ઈંદ્રિયો અને મન પણા પ્રભાવિત થાય છે. આ મધ્યાહને સણું સૂરજની આધ્રા હેઠળ છે. દિશાઓ કોલાહલ તજી દે છે. નજર પહોંચે ત્યાં સુધી ચિત્રવત નીરવતા છે. ઈંદ્રિયો દૂતીકર્મ છોડી બેઠી છે. બધે દોડી જતું મન નિસ્તબ્ધતાના ઘેરામાં છે. શરીર આવરણ ઓછાં કરે છે. આઘાત-પ્રત્યાઘાતને આઘે કરી મન નિરાવરણ થયું છે.
વરસીદાનના વરઘોડામાં નીકળેલા ભવદીક્ષિતની જેમ સૂર્ય છૂટે હાથે ઉષ્ણતાની કાણી કરે છે. તાપ અને તપ સરખો લાગે છે. ગગન તેજથી તરતી છે. ધરતીને માતા કેમ કહી હશે તે સમજાય છે.
ઉનાળાની બપીર મને મારાપણાની જાકા કરે છે. મને મુખામુખ કરી. દે છે. બધું થંભી ગયેલું ભાસે છે. તેથી જ રાગી મન રાગ છોડી એકલું પડે છે. મનને સ્વગૃહે એકલું જોવું એ એક વિલક્ષણ અનુભવ છે.
ઈંદ્રિયોએ લાલચ છોડવી પડે એવી પટ્ટ શનિ છે. વા ધરતી અને લહેરાતાં મૃગજળ મનની આસક્તિને છોતરાની જેમ ઉખેડી નાખે છે. પોતાના ઘાસનો રવ અનુભવાય એવી નીરવતા છે. ચારે બાજુની નીરવતા મનને વિચારોથી છલકાવી દે છે.
પશુ, પંખી, જન સૌ. ક્યાંક લપાઈ ગયાં છે. મેદાનને અનિર્મય નજરે જોઈ હું છું, વસ્તુઓ દૂરની લાગે છે. રોજની સૃષ્ટિ મહીન લાગે છે. બીડમાં ક્યાંક ડમરી જાતને ટકાવી ઊભાં છે તો બોલ ખેતર વધુ મોટો ખાલીખમ દેખાય છે.
શરીર તો તાપને તાનાશાહ કહેવા જાય છે. પણ એ ક્રૂર નથી. એ જ વરસાદ લાવશે, તાપમાં નેવાં સાંભળવા મળ્યું પણ મન હજી એટલું ભાગ્યશાળી નથી. તાપ ડાળી પરના ફૂલને ચૂકવી નથી શકતો અને બેફિકર પતંગિયાને રોકી નથી શકતો.
મન વિચારીન. પડાવમાં જઈ પહોંચે છે. આંખો જોતી છતાં નથી જતી. દરોમાંથી નજર માત્ર પસાર થતી લાગે છે. શેરીમાં છાંયો શોધતી એકલદોકલ ગાયની જેમ હું મને શોધું છું. વડ નીચે બેઠેલું ઘા વાગોળે છે. અધમીંચાયેલી આંખો વડે એ ગાયો શું જોતી હશે ! વાગોળવાની વિબિત ગતિનો મધ્યાહન સાથે બરોબરનો મેળ જામે છે.
વિચારોના તાર જરાક લંબાઈને તૂટે છે. એક વિચાર પરથી બીજા પર કૂદી જવાનું મન માટે શક્ય નથી બનતું. જંપી ગયેલાં સ્વજનો અને ઘરનો અસબાબ દૂરનાં લાગે છે. એકલતા એ વાસ્તવિકતા છે. જીવને એ તીવ્ર લાગણી પ્રબોધ છે. રખડૂ છીકરા જેવા મનને સ્વગૃહે હેવું અકારું લાગે છે. વૈશાખી બપોરનો પ્રતાપ ધાર્યું કરાવે છે. લૂની લપડાક પછી લહેરખીનો મૃદુ સ્પર્શ શરીરને તાવે છે.
હવાને તો અકાસાર વહેતો મળી ચર્ચા હશે. વંટોળ ઓ ચેતો આવ્યો હોય એમ મને લાગે છે. શેરીનાં સૂકા પાંદડાં, પીળો પડી ગયેલાં બરક કાગળના ટુકડા અને કચરાને બોધ પકડીને ઉપાડે છે. ઊંચે ચડાવે છે, ગોળ ગોળ ફેરવે છે. ફંગોળે છે. થોડી વારમાં શેરીના ખૂણે નિરાધાર
જુન, ૨૦૦૨
ધ્રુવ અને ક્રચરો હાંફતાં હાંફતાં બેસે છે. આંખો વંટોળની ચક્રાકાર ગતિને જૂએ છે. હું અનાયાસ હાય ટેક્વીને બેસી રહું છું. વંટોળનો ભાગ હોઉં એમ વિચારું છું. વંટોળ તો ક્યાંય પહોંચી ગયો છે.
તપ્ત સડક પર મૃગજળ તરોતાજાં ઊભાં છે. મારી અને ઝાંઝવા વચ્ચે હંમેશા સરખું અંતર રહ્યું છે. હું એમની નજીક જાઉં તો એ એ માફકસરનું અંતર રાખી દૂર રહે છે. દૂર જઈ તો નજીક આવે છે. મૃગજળનો હાથ દોસ્તી માટે લંબાયેલો દેખાય છે. હું મારી હશેળીમાં જોઉં છું. હસ્તરેખાઓ તરલ લાગે છે. ઉનાળો એકલાને સભરતા
આપે છે. અંજલિમાં સમાય એટલો અભાવ મનભાવન લાગે છે. કોકિલનો ટહુકો મૃગજળમાં ઘોળી શકું તો ઉનાળાનો કસુંબો બરોબરનો રંગ ૫૩.
સૂમસામ રસ્તાઓ પર ‘કુલ્ફી...મલાઈ'ની બૂમ સંભળાય છે. આઈસ્ક્રીમવાળો સાઈકલની ઘંટડી વગાડે છે. મનને હવે જરાક આધાર મળે છે, તે બચપણા સુધી પહોંચી જાય છે. સાઈકલ પર લંબચોરસ પેટી બાંધેલી છે. બે ખાનાં છે. એકમાં દૂધવાળી કુલ્ફી છે દશકાવાળી. બીજા ખાનામાં પાંચ પૈસાવાળી સાદી કુકી છે. લાલ, કેસરી કે લીલો રંગ પણ હવે તો દેખાય છે. ઉનાળાના તપ સામે આઈસ્ક્રીમવાળાએ કદી ફરિયાદ નથી કરી. કયિો ભરીને પાણી તે એકધારે ગટગટાવી જાય છે. હું એના ગળાની હલચલને જોઉં છું. આજે એ દ્રશ્યના જૂના અર્થ મદલાઈ ગયેલા લાગે છે, બધી ઠંડક એની પેટીમાં લપાઈને બેઠી છે.
મન વર્ષોથી એકત્ર કરેલાં ગ્રીષ્મનાં તપ્ત પૃષ્ઠોને ઉકેલે છે. માટીમાંથી ઝમના બિન્દુનો મંદ ધ્વનિ મનને શાતા દે છે, અભરખા અને વ્યગ્રતામાંથી પોતાની ભાગીદારી કમી કરતું મન નિજાનંદી લાગે છે. આજે એને કોઈ ઉતાવળ નથી. તડકો ખસતો નથી. મન પણ પગ વાળીને બેઠું છે. અભાવ અને ડંખ ખરી પડે છે ત્યારે કસીને બાંધેલી પાર્ટી છૂટ્યા જેવી નિરાંતની લાગણી થાય છે. મનને કૌતુક થાય છે કે આ એકલતા પણ આવી ભરભરી ભરપૂર હોય છે શું !
નાક અને હોઠ પા આંગળી દબાવીને ઈંડિયો મૌન ધારણ કરીને કોઠી છે. નીરનના એવી છે કે કીડીના પગના ઝાંઝર સંભળાય તો નવાઈ નહિ.
ગગન સરોવરમાં સમડીઓ તરતી દેખાય છે. બચપણમાં એવું સોળેલું કે એ ઊડતી રામડીનો પડછાયો પડે ત્યાંથી ધુળ ઉપાડી લઈએ તો તે ધૂળ સોનું બની જાય, ન પડછાયો સ્થિર રહે ન સોનું બને. છતાં એ કલ્પનાનું સુવર્ણ ગુમાવવા જેવું નથી. મન સમડીની જેમ ઊંચે ઊડે એ છે. જેટલી તપ્ત લૂ નીચે છે એટલી ઊંચે નથી, પાંખ કડાવવાની પા જરૂર નથી.
વૈશાખી બપોર સ્થૂળતા ઓગળવાની ટેવ છે, ગૃહાગમનની વેળ છે. નિરાલંબ થવાની વેળ છે. એકલતાનો સંગ કરવાની વેળ છે. મનને નમન કરવાની વેળ છે. મનગમતી કંકોતરી લખવાની વેળ છે. કોલાહ શમ્યા છે અને આસપાસની સૃષ્ટિ નવી લાગે છે, વૈશાખી બપોર અને તાવે છે છતાં ગમે છે. નીરવતાની મુખમુખ થવાની વેળા છે.
માલિક શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંઘ - મુદ્રક પ્રકાશક : નિરુબહેન સુબોધભાઈ શાહ પ્રકાશન સ્થળ ૨ ૩૮૫, સરદાર વી. પી. રોડ, મુંબઈ-૪૦૦ ૦૦૪. ફોન. ૩૮૨૦૨૯૬. મુદ્રાસ્થાન : ફખરી પ્રિન્ટિંગ વર્ક્સ, ૩૧૨/A, ભાયખલા સર્વિસ ઈન્ડસ્ટ્રીયલ એસ્ટેટ, દાદાજી કોંડદેવ ક્રોસ રોડ, ભાયખલા મુંબઈ-૪૦૦ ૦૨૭.
