________________
પ્રબુદ્ધ જીવન
કેટલુંક ચિંતન
I ડૉ. રણજિત પટેલ (અનામી)
‘જ્ઞાનેશ્વરી' વાંચતાં વાંચતાં
મારા પિતાજી, ખેતીના કામમાંથી સ્ટેજ પણ નવરા પડે એટલે આશ્રમભજનાવલિનાં ભજનો ગાવા માંડે. એમાં ભજનની ધૂનો પણ આવે. એ ધૂનોમાં રઘુપતિ રાઘવ રાજારામ પત્નીતપાવન સીતારામ, ઈશ્વર અલ્લા તેરે નામ, સબકો સન્મતિ દે ભગવાન’ અને ‘શ્રીકૃષ્ણ ગોવિંદ હરે મુરારે, હે નાથ નારાયણ વાસુદેવ' તો હોય જ. આ બધું તો મને સમજાય, પણ જ્યારે ભજનની ધૂનમાં એ બોલે
‘નિવૃત્તિ, જ્ઞાનદેવ, સોપાન, મુક્તાબાઈ' ત્યારે બાર સાલના મારા મનને કશું જ ન સમજાય...એકવાર પૂછ્યું: ‘આ કયા પ્રકારની ધૂન ?' તો કહે: ‘આ ચારેય ભાઈબહેન, મહારાષ્ટ્રના મોટા સંતો થઈ ગયા. મોટા નિવૃત્તિનાથે જ્ઞાનદેવને ઉપદેશ આપ્યો...જ્ઞાનદેવે ન્હાની વયે જ્ઞાનેશ્વરી ગીતા લખી...પાડા પાસે વેદમંત્ર ભળાવ્યા...અને પછી એમની કુટુંબકથા કહ્યાનું સ્મરણ છે...પણ પાડા પાસે વેદમંત્ર ભણાવ્યાની વાત હજીય મનમાં બૈરાની નથી. નાની વર્ષ મરાઠીમાં ઓળીબદ્ધ શ્રી જ્ઞાનારી લખ્યાનું આશ્ચર્ય આજ લગી રહ્યું છે. પણ જ્યારે શ્રી કિશનસિંહ ચાવડાનો ગુજરાતીમાં ઓળીબદ્ધ શ્રી શાર્નીશ્વરીની પ્રાસાદિક અનુવાદ વાંચ્યો ત્યારે તો મારા આશ્ચર્યની અવિધ આવી ગઈ !
જ્ઞાનેશ્વરી જે ઢબમાં છપાઈ છે તે જોઈ કવિવર ન્હાનાલાલની ડોલન શૈલી-એમના અપદ્યાગદ્ય કે અછાંદસની સ્મૃતિ તાજી થઈને કવિનાં ‘જયાજયંત’, ‘ઈન્દ્રકુમાર' ને ‘વિશ્વગીતા' જીવન્ત બન્યાં. કવિની ગાંડીવધવા જેવી ડોલનશૈલી સંબંધે ખુબ લખાયું છે તેવું ઓળી સંબંધ ખાસ લખાયું નથી., પા શિવાજી ભાવેએ એમના ‘જ્ઞાનપરી શબ્દકોશમાં સંક્ષેપમાં ઉલ્લેખ કર્યો છે તે પ્રમાણે ઓખીછંદ સાડા ત્રણા ચરણાનો ત્રિયમકનો છે. ગત અક્ષર, ગઠ્ઠા અને માત્રાનો કોઈ નમક્રમ નથી. આમ તો એકચરાનું બંધારણ આઠ અક્ષરોનું છે. ૐની સાડા ત્રા માત્રા, તે ઉપરથી ઓળી છંદના સાડા ત્રણ ચરણા મહારાજ રચ્યાં, એવો તર્ક વિધાનોમાં થયો છે. ચરણામાં બંદેશ આમ તો આઠ અક્ષરનો કહેવાય, પણ તે જરૂર પડ્યે દશ, બાર, ચૌદ અને સોળ અક્ષરો સુધી મહારાજે બાળ્યો છે. કારણ, ઓળી મુક્તકંદ છે. એ પદ્ય બંનેમાં ગાઈ શકાય છે. બંદેશની અનિયમિતતા છતાં ઓળીની સૂત્મકતા અખંડિત રહી છે, તે તેની વિશેષતા છે.’ ‘સ્પીરીટ'ની દૃષ્ટિએ નાનાલાલની ડોલનશૈલી માટે પણા આવું ન કહી શકાય ?
આ જ્ઞાનેશ્વરીનો મહિમા અપરંપાર છે. મૂળ ગીતા છે : કે ઉપનિષદોનો સાર, સર્વ શાસ્ત્રોનું પિયર, પરમહંસોનું સરોવર, સદા સેવ્ય જે’ તેને નિરૂપતી, પોતાના અધિકાર વિષે કહે છે:શબ્દ કેમ ચડાવે, પ્રય વ્યાખ્યા કેમ કરાવે,
અલંકાર કોને કહેવાયે ન જાણ્યું કાંઈ’
તો પછી શબ્દશક્તિ ને અલંકારોથી અલંકૃત આ જ્ઞાનેશ્વરી સર્જાઈ શી રીતે ? તો વિનમ્રભાવે કહે છે:
‘મૂળમાં દ્રષ્ટિ નરવી, વળી સૂર્યની કંપા ગરવી, પછી તે ન દેખે કઈ ત્રણે ભુવને ? એટલે મારા નિત્યનૂતન, શ્વાસોચ્છવાસે રચાય પ્રબંધ,
જુન, ૨૦૦૨
ગુરૂષાથી શું ન સંભવે ? જ્ઞાનદેવ કહે.' વાકચાતુર્ય સભર આ અધ્યાત્મશાસ્ત્ર-આ માત્ર ગ્રંથ નથી પણ 'ગુરપાનો વૈભવ' છે. પોતાના ગુરુ છે, તેમને અંજલિ અર્પતાં લખે છે, ‘તે ગીતાનો કળશ, સંપૂર્ણ આ અષ્ટાદશ કહે નિવૃત્તિદાસ જ્ઞાનદેવ..
આ તો વિવેકની વાણી ગાય અને ગુરુભક્તિનું ગૌરવ. બાકી જ્ઞાનેશ્વરીનો જે કાવ્યાત્મક સાહિત્યિક જ્ઞાનસભર રસાસ્વાદ છે તેવો અન્યત્ર ક્યાંય નથી. ગાડાંના ગાડાં ભરાય એટલાં ગીતા પર ભાષ્યો
રચાયાં છે, એના પદ્યાનુવાદ થયા છે, એના અનુકરણ રૂપે અનેક
ગીતાઓ લખાઈ છે પણા જ્ઞાનેશ્વરીની પ્રાસાદિતા, રમણીયતા ને સસ્થા અનન્ય છે.
સને ૧૯૫૭માં, મેં મારા ગુરુ સ્વામી રમણાનંદ સરસ્વતી પાસે લગભગ સોળેક ગીતાઓ જોયેલી જેમાં-જ્ઞાનેશ્વરી પણ હતી. 'અખેગીતા',‘ગોપાલગા’, ‘નરહરિગીતા'નો મને પ્યાય હતો, નિષ્ક મહારાજ, મહર્ષિ અરવિંદ ઘોષ, વિનોબા ભાવે, પૂ. ગાંધીજી (અનાસક્તિયોગ) વગેરેનો તદ્ વિષયક લખાણો વિગત. ગીતાના ત્રા ચાર પદ્યાનુવાદી પટ્ટા રસપૂર્વક વાંચેલા, જેમાંનો એક મારા ગુનો પણ છે; કિન્તુ જ્ઞાનેશ્વરીની મજા ઓર છે !
જ્ઞાનેશ્વરની આયુષ્ય મર્યાદા બાસ સાલની ને ખૂબ ન્હાની વર્ષ જ્ઞાનેશ્વરીની રચના કરી; અને છતાંયે કોઈ મોટા ગજાના કવિની અને આર્ષદ્રષ્ટા ઋષિની એ વાકય-તપમાં પ્રતીતિ થાય છે. કેટલીક વાર તો આ બધું દંતકથા જેવું લાગે છે પણ જ્યારે શ્રીમદ શંકરાચાર્ય શુકદેવ, અષ્ટાવક્ર, નચિકેતા, શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર વગેરેનો વિચાર કરીએ છીએ ત્યારે આ બધું સાવ વાસ્તવિક લાગે છે. ‘અપૂર્વ-અવસર એવો ક્યારે આવશે, કયારે થઈશું બાહ્યાન્તર નિગ્રંથ જો' એ અદ્ભુત પદ શ્રીમદ્ રાજચંદ્રે નાની વધુ એકી બેઠકે લખેલું અને 'હિંદ સ્વરાજ' મહાત્મા ગાંધીએ સ્ટીમરમાં એકી બેઠકે પૂરું કરેલું ! આપણાને લાગે કે આ બધું સર્જન સમાધિની કોઈ ઉચ્ચ કક્ષાએ થઈ ગયું છે. કોઈ ઋષિનું જાણે કે સમાધિ દર્શન. આપણ આપણા મર્યાદિત ગજથી એમને માપી શકીશું નહીં...અને પૂર્વભવનું એમનું સ્કિારનું 'બેલેન્સ' પણ કેટલું બધું અપૂર્વ હશે ! યોગ ભ્રષ્ટ આત્માઓની આ તો અનુપમ લીલા છે.
આગળ ઉપર મેં ઓત્રીને કવિવર ન્હાનાલાલની ડોલનશૈલી સાથે થોડુંક સામ્ય હોવાનું કહ્યું. એ સામ્ય અને વિચારશૈલીનું સામ્ય જુઓ.
હા જી, મહાતેજના મહાર્ણવ, ડૂબી રહી સૃષ્ટિ સકળે
કે યુગાન્તની વિદ્યુતને પાલને ગગન ઢંકાયું,
તેરમા અધ્યાયમાં, અહિંસાની વાત કરતાં, જેની વાણીમાં સાક્ષાત
દયા જીવે છે તેનું કેવું કાવ્યાત્મક વર્ણન કર્યું છે ! ‘તેનું શ્વસન પા સુકુમાર મુખ' જાણે પ્રેમનું પિયર, માધુરીમાં ઉગ્યા અંકુર તેવાં દર્શન તેનાં.
પહેલાં સ્નેહ નીતરે, પાછળ અસરો કરે શબ્દો થકી અવતરે પહેલાં કૃપા.
બીજી બાજુ, વૃદ્ધાવસ્થાની મૂર્તિના કેવાં સાદાં દૃષ્ટાંતો...ઉપમાઓથી
