________________
પ્રબુદ્ધ જીવન
ભગવદ્ગીતામાં દ્વિતીય અધ્યાય D પ્રો. અરુણ જોશી
.
ગીતાયા: પુસ્તó યંત્ર, યત્ર પાઠ: પ્રવર્તતે । तर सर्वाणि सर्वाणि प्रादीनि त वै ॥ જ્યાં ભગવદગીના નામનો ગ્રંથ હોય, જ્યાં તેનો પાઠ થયો હોય ત્યાં પ્રયાગ આદિ સર્વે તીર્થોનો વાસ રહેલો છે. અનેક ઉપનિષદોનું વાચન અશક્ય હોય એવા સંજોગોમાં માત્ર ભગવદ્ ગીતાનું વાચન પર્યાપ્ત છે. આ ગ્રંથમાં યોગશાસ્ત્રનો સાર નિરૂપિત થયો છે અને માત્ર ભારતવર્ષમાં આવિર્ભાવ પામેડી જાવિદ્યાનો પરિચય આ ગ્રંથમાં ઉપલબ્ધ થાય છે. ચિદાનંદ શ્રી કૃષ્ણ અને અર્જુન વચ્ચે થયેલો દિવ્ય સંવાદ આ ગ્રંથમાંથી સાંભળવા મળે છે. આ અદ્ભુત સંવાદ રોમહર્ષણ છે એવું રાજયનું મંતવ્ય અઢારમા અધ્યાયમાં જોવા મળે છે.
યુદ્ધભૂમિમાં સ્વજનોને નજર સમક્ષ જોતાં જ અર્જુનને વિષાદ થી અને ઘડવાને બદલે તે પોતાના રથમાં નેસી ગયું. ભગવાન શ્રી કૃષ્ણ આ વિષાદનું કારણ જાણી તેને સમજાવ્યું કે શ્રેષ્ઠ માનવો આવો વિષાદ કરતા નથી. આવી વિષાદ કરવાથી તો અપજશ મળે છે. પછી પ્રોત્સાહિત કરવા માટે અર્જુનને શ્રી કૃષ્ણ કહે છે કે :
क्लैब्यं मा स्व गमः पार्थ, नैतत्त्वयुपपद्यते । क्षुद्रं हृदयदौर्बल्यं त्यक्त्वोत्तिष्ठ परंतप ||
અર્થાત્-હે પાર્થ, તું કાયરતાને આધીન ન થા, તને આ છાજતું નથી, હે પરંતપ, હૃદયની આવી તુચ્છ દુર્બળતાને છોડીને તું યુદ્ધ માટે સજ્જ થા.
આ તબક્કે અર્જુન ખૂબ જ હૃદયયન કરી રહ્યો છે. સંસારરૂપી યુદ્ધક્ષેત્રમાં સહુને આવા સંજોગોમાંથી પસાર થવું પડે છે. અર્જુનને જે ઉપદેશ પરમ કૃપાળુ પરમાત્માએ આપ્યો તે આપાને સહુને ઉપયોગી થાય એવો છે.
ગીતાનો સંવાદ જીવ અને શિવ વચ્ચેનો છે. અર્જુન આપણા સહુ દેહધારીઓનો પ્રતિનિધિ છે અને શ્રી કૃષ્ણ શિવ અથવા પરમાત્માનું પ્રતીક છે. તેથી જ આ ગ્રંથમાં નિરૂપાયેલા જ્ઞાનને કાળ અને ક્ષેત્રની સીમા નડતી નથી. વિશ્વમાં સહુ કોઇને મુશ્કેલીમાં મદદરૂપ થાય એવી ગરિમા આ ગ્રંથમાં રહેલી છે. આ બીજા અધ્યાયમાં જે શાન નિરૂપાયું છે તે જીવનોપયોગી મહાસિદ્ધાંતોનું દર્શન કરાવનારું છે. આ અધ્યાયનું નામ ‘સાંખ્યયોગ' છે. સાંખ્ય એટલે જ જીવનના મૂળભૂત સિદ્ધાંતો. આ સિદ્ધાંતોને અમલમાં મૂકવાની રીત એટલે જ યોગ. અહીં જે ત્રણ મૂળભૂત સિદ્ધાંતો નિરૂપાયા છે તે આત્માની અમરતા, દેહની ક્ષુદ્રતા અને સ્વધર્મના પાલનનો ખ્યાલ આપે છે. ભીંષ્મ અને દ્રીશ જેવા વડીલો ઉપર તીર ચલાવવાં પડશે એ કારણે અર્જુન મૂંઝાયો છે. ગુરુજનોને કેમ મારી શકાય ? જીત મળશે કે હાર એ પણ કોયડો છે. અંતે શોક થાય એવો સંભવ છે. તે સમર્થ અર્જુનને શ્રી કૃષ્ણ પાસેથી સ્પષ્ટ આદેશની અપેક્ષા છે. આ સમયે શ્રી કૃષ્ણ આત્માની અમર રામજાવવાની શરૂઆત કરતાં જણાવે છે કે :
अशोच्यानन्वशोचस्व प्रज्ञावादांच भाषसे । गतासूनगताच चनुशोचन्ति पंडिताः ॥
અર્થાત્ તે અયોગ્ય વસ્તુનો શોક કરે છે. પંડિતાઈ ભરેલી વાતો કરે છે. પંડિતો તો જાવતો કે મરેલાંનો શોક કરતા નથી. જીવાત્મા એક દેશ છોડીને બીજા દેહમાં જવાની પ્રક્રિયા કર્યા જ કરે છે. આપણું શરીર નાશવંત છે તેથી તે અસત્ છે. આપણો આત્મા અમર છે તેથી તે સત્
જુન, ૨૦૦૨
છે. તત્ત્વજ્ઞાનીઓએ આ બાબતમાં છેવટનો નિર્ણય આપતાં કહ્યું છે કે જે વડે આ સમય શરીર વ્યાપ્ત છે તે આત્માને તે અવિનાશી માન. તેનો કોઈ નાશ કરી શકે તેમ નથી. આમ આ આત્મા કદી મારો નથી કે તેને કોઈ મારી શકતું નથી. આનાથી ઊલટું સમજનારો ખરેખર કંઈ જાણતો નથી.
व एवं वेत्ति हन्तारं न मन्यते हतम् । उमौ तौ न विजानीतौ नायं हन्ति न हन्यते ॥
આમ આત્માનું અવિનાશીપણું વ્યક્ત કરી ભગવાન શ્રીકૃષ્ણ સ્પષ્ટ કહે છે કે અખંડ આત્મા વ્યાપક છે અને ક્યારેય મરતો નથી. દેહ તો આત્માથી તદ્દન ભિન્ન છે એટલે કે વિનાશી છે અને તેથી તેનો શોક કરવાની હોય નહીં. વિશેષ સ્પષ્ટતા કરતાં જણાવવામાં આવ્યું છે કે દેહ વરત્ર જેવો છે. વસ્ત્ર જીર્ણ થઈ જાય છે. આપો એકનું એક કાયમ ઉપયોગમાં લેતા નથી. જ્યારે તે ફાટી જાય છે ત્યારે તેને આપણે છોડી દઇએ છીએ. તે જ રીતે જીર્ઘ શરીરોને છોડીને આત્મા ન
શરીરોને ધારણ કરે છે. જેમ ત્યજી દીધેલ વસ્ત્ર બાબત આપણે શોક કરતાં નથી તેમ દેહનો નાશ એ શોક કરવાની બાબત નથી. ખાત્મા સ્વરૂપ વ્યક્ત કરતાં શ્રી કૃષ્ણ કહે છે કે :
44 રામા, વર્ષ વર્ગો પાવવા : न चैनं क्लेदयन्त्यापो न शोषयति मारुतः ॥
એટલે કે આત્માને હથિયારો કાપી શકતાં નથી. અગ્નિ ખાળી શકતો નથી. પાણી ભીજવી શકતું નથી અને પવન સૂકવી શકતો 10), આત્મા તો નિત્ય, સર્વવ્યાપક, સ્થિર, અચળ અને સનાતન છે. આત્માને ઇન્દ્રિયોથી જાણી શકાતો નથી. મનથી વિચારી શકાતો નથી અને તે વિકારરહિત છે. આમ વિચારી શોક કરવો અનુચિત છે. સામા પક્ષવાળાને મારવા પડશે એ વિચારે ખિન્ન થયેલા પાર્થને શોકરહિત કરવા માટે શ્રી કૃષ્ણ કહે છે કે :
जातस्य हि ध्रुवो मृत्यु, ध्रुवं जन्म मृतस्य च । तस्मादपरिहार्येऽर्थे, न त्वं शोचितुमर्हसि ॥
અર્થાત્ જન્મેલાનું મૃત્યુ નક્કી છે. મરેલા પાછા જન્મવાના છે તેથી ફેરફાર ન થાય એવી આ બાબતમાં હે અર્જુન, તું શોક કરે છે તે વાજબી નથી. આત્મા તો અવિનાશી છે એમ વારંવાર કહીને શ્રી કૃષ્ણ અર્જુનના મનમાં ઠસાવે છે કે આ દેહધારી આત્મા સદા અવધ્ય છે. તેથી પ્રાણીઓના મૃત્યુની બાબતમાં શોક કરવો જોઇએ નહીં. આમ જણાવ્યા બાદ શ્રી કૃષ્ણ કહે છે કે ક્ષત્રિયે પોતાના ધર્મનો પણ વિચાર કરવો જોઇએ. ક્ષત્રિય માટે ધર્મમય યુદ્ધ કલ્યાાકારક છે અને આ ધર્મનું પાલન ન કરવાથી પાપ તાર્ગ, અપયશ મળે અને અર્જુન બીકશ છે એમ બીજા નિંદા કરે. યુદ્ધના ફાયદા જણાવતાં શ્રીકૃષ્ણ કહે છે કે હે અર્જુન, જો તું યુદ્ધમાં ખપી જઇશ તો તને સ્વર્ગ મળશે અને જીતીશ તો પૃથ્વીનો રાજા થઈશ. આવી પડેલ સંગ્રામમાંથી પીછેહઠ તો કરાય જ નહિ. આ રીતે શરીર અને આત્મા અંગેના જ્ઞાનની વાત કરવામાં આવી. તેને જ સોખ્યયોગ કહેવામાં આવે છે. હવેના શ્લોકોમાં કર્મયોગ બાબત છણાવટ કરવામાં આવી છે.
આ અધ્યાયમાં યોગ શબ્દની એકથી વધુ વ્યાખ્યા આપવામાં આવી છે. રામન્ય એટલે જ યોગ એમ વ્યક્ત કરતાં કહેવામાં આવ્યું છે કે :
25
