________________
જુન, ૨૦૦૨
योगस्यः कुरु कर्माणि, संगं त्यक्त्वा धनंजय । સિદ્ધય સિદ્ધયો:સમો ભૂત્વા, સમત્વ યોગ કન્યતે | એટલે કે તે ધનંજય, આસક્તિનો ત્યાગ કરીને સિદ્ધ અને અસિદ્ધિ પ્રત્યે સમાન ભાવ રાખીને યોગમાં સ્થિર થઈ કર્મ ક૨. સમભાવ જ યોગ્ય કહેવાય છે. પોગની બીજી વ્યાખ્યા આપતાં કહેવામાં આવ્યું છે કે बुद्धियुक्त जातीह, उमे मुक्तदुष्ट्।
.
तस्माद्योगाय युज्यस्व योगः कर्मसु कौशलम् ॥
અર્થાત્ સમત્વ બુદ્ધિવાળો આ જીવનમાં જ પાપ અને પુણ્ય બંનેને છોડી દે છે. તેથી તું યોગ કર. કર્મોમાં કુશળતા એ જ યોગ છે. આવી યોગની વ્યાખ્યાઓના પરિપ્રેક્ષમાં કર્મયોગ કોને કહેવાય તેની સ્પષ્ટતા કરી દેવામાં આવી છે. ગીતાનો ખુબ જ જાણીતો શ્લોક છે : कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन । मा कर्मफलहेतुर्भूर्मा ते संगोऽस्त्वकर्मणि ॥
એટલે કે કર્મ કરવામાં જ તારો અધિકાર છે. ફળમાં ક્યારેય નથી માટે તું કર્મફળની ઈચ્છા રાખીશ મા. તેમ જ કર્મ ન કરવાનો વિચાર પા કરીશ મા. અહીં કર્મ તો અવશ્ય કરો પણ ફળની આશા ન રાખો એમ કહેવામાં આવ્યું છે. આમ કહેવાનો મતલબ એવો છે કે કર્મ સારામાં સારી રીતે કરો. ચિત્તના સમત્વથી કાબેલપણું આવે અને ફળની આશા ન રાખવામાં આવે તેથી કર્મ નિષ્કામભાવે થાય. તેથી ખામી વગર તન્મયતાથી કર્મ થાય અને તે યોગની કક્ષાને પામી શકે. આમ કર્મમાં ઓતપ્રોત બની જવાથી જાતિ સમાધિની અવસ્થા પ્રાપ્ત કરી શકે. આમ ભગવાને જીવનના મુખ્ય સિદ્ધાંતો દર્શાવ્યા છે.
હવે શ્રી કા સાંખ્ય નિષ્ઠા ધરાવનાર, નિષ્કામ ભાવે યોગ કરનાર, ફળત્યાગ વિશે સભાન, કર્મસમાધિમાં મગ્ન રહેનાર એવા સ્થિતપ્રજ્ઞની અળખાા આપે છે. તેનાં વાણી અને વર્તન અંગેની અર્જુનની જિજ્ઞાશા સંનોષતાં શ્રી કૃષ્ણ કહે છે કે
:
प्रजहानि यदा कामान् सर्वान् पार्थ मनोगतान् । आत्मन्येवात्मना तुष्टः स्थितप्रज्ञस्तदोच्यते ॥
એટલે કે જ્યારે માનવી મનમાં રહેલ સર્વ કામનાઓને સારી રીતે રાઈ દે છે અને પોતાના આત્મા વડે જ પોતાના આત્મામાં સંતુષ્ટ થાય. -છે ત્યારે તે સ્થિર બુદ્ધિવાળો કહેવાય છે.
આવો માનવી દુ:ખોથી ગભરાતો નથી. સુખમાં છકી જતો નથી અને રાગ, દ્વેષ, ભય, ક્રોધ વગેરેથી મુક્ત બનેલો હોય છે. આવી વ્યક્તિ જિતેન્દ્રિય હોય છે તે બાબત સ્પષ્ટ કરતાં જણાવવામાં આવ્યું છે કેઃ यदा संहरते चायं कूर्माङगानीव सर्वशः । इन्द्रियाणीन्द्रियाभ्यस्तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥
.
પ્રબુદ્ધ જીવન
આસક્તિ જન્મે છે. તેમાંથી કામના ઉત્પન્ન થાય છે. તેમાંથી ક્રોધ જન્મે છે. પછી મૂઢતા આવતાં સ્મૃતિ નષ્ટ થાય છે. આમ થતાં બુદ્ધિ બહેર મારી જાય છે પછી માનવીને માનવીપણું જે નષ્ટ થઈ જાય છે. આમ કારણમાલા અલંકારના સરસ પ્રયોગ દ્વારા ક્રમશઃ અધોગતિનો સરસ રીતે ચિતાર આપવામાં આવ્યો છે.
એટલે કે જેવી રીતે કાચબો પોતાનાં અંગોને બધી બાજુએથી સમેટી લે છે તેવી રીતે માનવી જ્યારે પોતાની ઈન્દ્રિયોને વિષયોમાંથી સર્વથા સમેટી લે છે ત્યારે તેની બુદ્ધિ સ્થિર થઈ છે એમ કહેવાય છે. તેના પ્રયત્નોના કારણે વિષયો તરફનો વાસનાનો ભાવ તો ૫રમેશ્વરની કૃપાથી જ ટળે છે. આવા માનવીને ઈન્દ્રિયવિજય માટે ખૂબ જ સંઘર્ષ કરવો પડે છે અને જો ગાવેલ થયો તો કેવું પરિણામ આવે તે દર્શાવતાં જણાવ્યું છે કે
ध्यायतो विषयान्पुंसः, संगस्तेषूपजायते । संगात्संजायते काम:, कामात् क्रोधोऽभिजायते ।। क्रोधात् भवति संमोहः, संमोहात्स्मृतिविभ्रमः । स्मृतिभ्रंशात् बुद्धिनाशो, बुद्धिनाशात् प्रणश्यति ॥ એટલે કે વિષયોનું ચિંતન કરનાર માનવીના મનમાં વિષયો તરફ
બુદ્ધિ સ્થિર કરવામાં કુશળ માનવી અંતઃકરણની પ્રસન્નતા અનુભવી શકે છે અને તેનાં બધાં જ દુ:ખો નાશ પામે છે. ચિત્ત પ્રસન્ન થવાથી માનવી સરસ રીતે વિચારી શકે છે. જે અશાંત છે તે કદી જિતેન્દ્રિય બની શકે નહીં. તેને ક્યારેય સુખ મળી શકે નહીં. ભગવાન શ્રી કૃષ્ણ આ વાતના સમર્થનમાં કહે છે. જેણે મન અને ઈન્દ્રિયોને વશ કરી નથી તેની બુદ્ધિ સ્થિર રહેતી નથી. તેનામાં શ્રદ્ધાનો અભાવ હોય છે અને તેને શાંતિ મળતી નથી. પરિણામે સુખ તેનાથી વેગળું રહે છે. પરમાત્માથી વિમુખ માસ અને પરમાત્માની સંમુખ મુનિ વચ્ચેનો તફાવત દર્શાવતાં કહેવામાં આવ્યું છે કે
:
या निशा सर्वभूतानां तस्यां जागर्ति संयमी ।
यस्यां जाग्रति भूतानि सा निशा पश्यतो मुनेः ॥
એટલે કે સર્વ માનવીની જે રાત્રિ છે તેમાં સંયમી જાગે છે અને જેમાં સામાન્ય માનવી વિલાસી બની જાગે છે તે પ્રભુ ભક્તને મન સૂઈ જવાનો સમય છે. આવો શાંત ચિત્તાત્મા સંસારના મોહને તરી જાય છે. તે ઈશ્વરના પરમ ધામને પામે છે. આવા સ્થિતપ્રત થવું અલબત્ત ખૂબ જ મુશ્કેલ છે પદ્મા ભગવાને આપણી સમક્ષ એક આદર્શ રજૂ કર્યો છે જેને પહોંચવામાં ભગવાનના ભક્તો શક્ય થયા છે. અર્જુનને પણા આ લારી સાંભી કર્મયોગમાં પ્રવૃત્ત થવા માટે ઉચિત પ્રેરણા મળી જ હશે. ત્રીજા અધ્યાયમાં કર્મફળનો ત્યાગ કરવાથી મળતા લાભ વિશે છાવટ કરવામાં આવી છે. એકંદરે જોતાં બીજા અધ્યાયમાં અર્જુનના વિષાદને દૂર કરવા માટે શ્રી કૃષ્ણે ખુબ જ સુંદર સૂચનો કરેલાં છે.
મહાભારત એક મહાકાવ્ય છે અને ભગવદ્ગીતા તેનો એક ભાગ છે તેથી કાવ્યને માટે શોભારૂપ એવા અલંકારોનો વિનિયોગ પણ આ અધ્યાયમાં જોવા મળે છે. જેમકે બાસઠ ત્રેડમાં શોકમાં કારમાતા, સિત્તેરમા શ્લોકમાં દુષ્ટાંત, અટ્કાવનમાં શ્લોકમાં ઉપમા નોંધપાત્ર છે.
આ અધ્યાયમાં મહદ્ અંશે અનુષ્ટુપ છંદનો પ્રયોગ થયો છે અને તેનું સામાન્ય લક્ષણ આઠ આઠનાં ચાર ચરણ છે, તેનાથી વધારે અક્ષરોવાળા શ્લોકોમાં વિપુલા છંદનો પ્રયોગ થયો છે.
આ અધ્યાયમાં આર્ય થોઢાનો ધર્મ સમજાવવામાં આવ્યો છે. અર્જુનના વિષાદને દૂર કરવા માટે ઉચિત જ્ઞાન આપવામાં આવ્યું છે. કર્મયોગ અંગેની સુંદર છણાવટ છે અને છેલ્લે એવા કર્મયોગીની વિલક્ષણતા દર્શાવવામાં આવી છે.
પહેલાં જણાવ્યું તેમ આ અધ્યાય માનવજીવન અને માનવપ્રવૃત્તિની સમસ્યાને હલ કરવામાં ખૂબ જ મદદરૂપ થાય એવો છે. ડગલે પગલે માનવીને જીવન સંગ્રામમાં ઝઝૂમવાનું હોય છે. એવા સમયે તેણે પોતાની ફરજનો ખ્યાલ રાખવો જોઇએ, વળી તેની બુદ્ધિમાંથી મિથ્યાત્વને દૂર કરી સમ્યક્ રીતે પરિસ્થિતિનો કયાસ કાઢવો જોઇએ. આમ કરતી વખતે કોઈ માન્ય આદર્શ ગુરુમૂર્તિમાંથી પ્રેરણા લેવી જોઇએ.
ભગવદ્ગીતા ઉપનિષદોનો સાર છે પણ તેમાં સ્થિતપ્રજ્ઞ, જીવન્મુક્ત. ભક્ત અને ગુણાતીતનો ખ્યાલ આપનારાં નાનકડાં ઉપનિષદો પણ સમાયેલાં છે એ તેની વિશિષ્ટતા છે. આવા સુંદર ગ્રંથને પ્રાપ્ત કર્યો એટલે જાણે તીર્થયાત્રા કરી.
