________________
Regd. With Registrar of Newspapers for India No. R. N. 1. 6067/57
Licence to post without prepayment No. 271 ૦ વર્ષ : (૫૦) + ૧૩ - અંક : ૫
૦ મે, ૨૦૦૨ ૦
• Regd. No. TECH/ 47 -890/MBT 2002, ૦ ૦ શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંઘનું માસિક મુખપત્ર ૦ ૦
પ્રવું @Jdol
૦ ૦ ૦ પ્રબુદ્ધ જીવન પાક્ષિક ૧૯૩૯થી ૧૯૮૯ : ૫૦ વર્ષ ૦ ૦ ૦ વાર્ષિક લવાજમ રૂા.૧૦૦/-૦ ૦ ૦
તંત્રી રમણલાલ ચી. શાહ माणं मद्दवया जिणे।
-ભગવાન મહાવીર
(માનને મૃદુતાથી જીતવું) ભગવાન મહાવીરે દશવૈકાલિક સૂત્રના આઠમાં અધ્યયનમાં કહ્યું ટેનમાં પોતાનું નામ આવે તો પ્રિય લાગે છે. આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે પણ
એવી સિદ્ધિઓની કદર થાય છે. જો આવી કદર કરવામાં ન આવે તો उवसमेण हणे कोहं, माणं मद्दवया जिणे ।
સમાજ બુદ્દો ન થઈ જાય ? અને માણસ આળસુ, ઉઘમરહિત, પ્રમાદી माया मज्जवभावेण, लोभं संतोसओ जिणे ॥
ન બની જાય ? એટલે પહેલી વાત તો એ કે માનને જીતવાની જરૂર અર્થાતુ ઉપશમથી (ક્ષમાથી) ક્રોધનો નાશ કરવો, માનને મૃદુતાથી શી? અને બીજી વાત એ કે માનને જીતવા માટે મૃદુતાની જરૂર શી ? જીતવું, માયાને સરળતાના ભાવથી દૂર કરવી અને લોભને સંતોષથી બીજા કશાથી માનને ન જીતી શકાય ? જીતવો.
સામાન્ય માનવીને આવા પ્રશ્રો થવા સ્વાભાવિક છે. જેમની દૃષ્ટિ ભગવાન મહાવીર સ્વામીના આ વચનમાં જેમ સાંસારિક જીવન ફક્ત સામાજિક અને સાંસારિક સ્તરે જ રહેલી છે અને જેઓ મુખ્યત્વે સારી રીતે જીવવાની ચાવી રહેલી છે તેમ અધ્યાત્મમાર્ગનું ઊંડું રહસ્ય વર્તમાનને આધારે જ જીવન જીવે અને વર્તમાનથી પ્રભાવિત થાય છે રહેલું છે. જીવ મુક્તિપથગામી કેવી રીતે બની શકે તેનું દિશાસૂચન તેઓને ભગવાનનું વચન જલદી નહિ સમજાય. એમાં રહેલું છે.
છે જેઓ ભૂત અને ભવિષ્યનો થોડો વધુ વિચાર કરે છે, જેઓ “હું કોણા ભગવાનની વાણી કેટલી બધી સરળ અને હૃદયસોંસરવી ઊતરી છું ? જીવન પૂરું થતાં મારું શું થશે ? જે જીવો મારી નજર સમક્ષ ચાલ્યા જાય એવી છે ! કેટલા ઓછા શબ્દોમાં માર્મિક વાત એમણે કરી છે ! ગયા તે જીવો હાલ ક્યાં હશે ? તેઓને મળેલાં માનપત્રોનું હવે શું .. આ ચોર વાક્યોને જ માણસ રોજ નજર સમક્ષ રાખે તો પણ એને કરીશું? એ કેટલો વખત ટકશે ? આ સંસારમાં જન્મમરાની ભરતીઓટ
વર્તમાન જીવનમાં અને મોક્ષમાર્ગમાં કેટલો બધો લાભ થાય ! કેમ ચાલ્યા કરે છે ? દેહથી ભિન્ન આત્મતત્ત્વ જેવું કંઈ છે ? હોય તો - ભગવાને આ ગાથામાં ક્રોધ, માન, માયા અને લોભ એ ચાર મોટા એનું સ્વરૂપ કેવું ? એનું લક્ષ્યસ્થાન કર્યું ? એ કેવી રીતે પમાય ?'શત્રુઓને જીતવાની વાત કરી છે. એમાંથી અહીં આપણે ફક્ત “માન' ઇત્યાદિ વિશે વિચાર કરે છે અને તત્ત્વગવેષણ કરવા લાગે છે તેને વિશે વિચારણા કરીશું.
સમજાય છે કે કંઈક એવું તત્ત્વ છે કે જે જીવને જન્મમરણના ચક્રમાં ક્રોધ, માન, માયા અને લોભ એ ચારે કષાયના પ્રત્યેકના અનંતાનુબંધી, પકડી રાખે છે અને કંઈક એવું તત્ત્વ છે કે જે જીવને મુક્ત બનાવે છે. અપ્રત્યાખ્યાનીય, પ્રત્યાખ્યાનીય અને સંજવલન એમ ચાર પ્રકાર બતાવવામાં એવાં તત્ત્વોમાં રાગ અને દ્વેષ મુખ્ય છે. એનો વિગતે વિચાર કરીએ તો આવ્યા છે અને તેની છણાવટ શાસ્ત્રગ્રંથોમાં વિગતે થયેલી છે. ક્રોધ, માન, માયા અને લોભ એ ચાર કષાય મુખ્ય છે. જે જીવ અધ્યાત્મમાર્ગે
ભગવાન મહાવીરે કહ્યું કે મૃદુતાથી માનને જીતો. હવે, તત્ત્વજ્ઞાનથી ઉપર ચડતો ચડતો છેવટે કષાયોમાંથી મુક્તિ મેળવે છે તેજ મોક્ષગતિ અનભિજ્ઞ, અધ્યાત્મમાં રુચિ ન ધરાવનાર પુદ્ગલાનંદી, ભવાભિનંદી પ્રાપ્ત કરે છે. એટલે જ કહેવાયું છે કે યમુpિ: વિત્ત જેવા સાંસારિક જીવ પ્રશ્ન કરશે કે માનને જીતવાની જરૂરી શી ? માન તો હવે બીજો પ્રશ્ન સામાન્ય માણસને એ થાય કે મૃદુતાથી માનને કેવી જીવનમાં જોઇએ. સ્વમાન વગર જીવાય કેમ? સ્વમાન વગરનું જીવન રીતે જીતાય ? પણ એ માટે માનનું અને મૃદુતાનું સ્વરૂપ સમજવું એ તો ગુલામીનું બંધન. વળી માનપ્રશંસા વગેરેથી તો બીજાની કદર જોઇશે. થાય છે અને કદર કરવી એ તો સમાજનું કર્તવ્ય છે. માણસને પોતાની મૃદુતાની વ્યાખ્યા આ રીતે અપાય છે : મૃતોમવ: માર્વવન મૃદુતાનો સિદ્ધિઓ માટે ગૌરવ થાય એ તો સ્વાભાવિક વૃત્તિ છે. નાના બાળકને ભાવ એનું નામ માદેવ. મૃદુતા અથવા કોમળતા અથવા આત્માનો સ્વભાવ પણ પહેલો નંબર આવે તે ગમે છે. માણસને પોતપોતાના ક્ષેત્રમાં ‘ટોપ છે. પરંતુ જ્યારે આત્મસ્વભાવમાં મૃદુતા આવરાઈ જાય છે ત્યારે કર્કશતા,
