________________
૧૨
• પ્રબુદ્ધ જીવન
કવિવર ટાગોરનું એક ઉદ્બોધન-કાવ્ય
D ડૉ. રણજિત પટેલ (અનામી)
જ્યારે હું હાઇસ્કૂલમાં ભરાતો હતો ત્યારે અંગ્રેજીના વિષયમાં બે કાવ્યો ભરવામાં આવેલાં. એકનું નામ હતું “લોટસ-ઇટર્સ' અને બીજાનું નામ હતું યુલિસિસ', 'લોટસ ઇટર્સ'માં પ્રમાદી પ્રકૃતિ ધરાવતાં નરનારીઓની અકર્મયતાની ભર્જના કરવામાં આવી છે જ્યારે યુવસિસમાં કર્મઠ કર્મયોગી, યુયુત્સાપ્રકૃતિ ધરાવતાં સ્ત્રી-પુરુષની વાત છે. ગીતા ભાખી તમસ–રાજસ અને સત્ત્વ પ્રકૃતિમાં ઉપર્યુક્ત કાર્યોમાં નિરૂપિત તત્ત્વોનું દર્શન થઈ શકે. ટેનિસનનો ઉપર્યુક્ત બે કાવ્યોના ભાવજગતને મળતાં આવતાં બે કાવ્યો કવિવર બોદલેયરનાં પણ છે. એકમાં તે કહે
:
`To know nothing, to teach nothing,
to will nothing, and still to sleep
that to-day is my only vow, : An infamous but disgusting vow, 'but sincere...'
મતલબ કે કશું જ જાણવું નહીં, કશાનો જ ઉપદેશ ન કરવો, કશો જ સંકલ્પ ન કરવો, ઊંઘવું, અને બસ ઊંધ્યા જ કરવું-એ જ આજે મારું એકમાત્ર વ્રત છે. એ વ્રત હીન અને પુણાજનક છે. પણ સાચા દિલનું છે.' જ્યારે બીજા કાવ્યમાં કહે છેઃ
`To dive into the Gulf, Hell
or Heaven-What matter? into the unknown in Search of the New.' મતલબ કે’અખાતમાં એ નરક નય કે સ્વર્ગ એની શી ઘી છે ?ડૂબકી મારવી, નવીનની શોધમાં અજ્ઞાતમાં ઝુકાવવું,'
ટેનિસન અને બોદલેયરનાં આ કાવ્યોની તુલનાએ કવિવર ટાગોરનું એક ઉદ્બોધન-કાવ્ય નામે અંગમાંતા' જાણાવા જેવું છે. જ્યારે આ કાવ્ય લખાયું ત્યારે મંગળ અનેક વિધિનિષેધોની જે૨માં જકડાયેલ હતું. બંગાળ જ શા માટે ? ગુજરાતની જ વાત કરીએ તો નાગરી જેવી આગળ પડતી કોમના શ્રી મહીપતરામ રૂપરામ નીલકંઠ જ્યારે અભ્યાસ અર્થે વિલાયત ગયા ત્યારે એમની જ્ઞાતિએ એમનો બહિષ્કાર પોકારેલો ને પ્રાયચિત્ત કર્યા બાદ જ્ઞાતિમાં લીધેલા, બેરીસ્ટરનો અભ્યાસ કરવા શ્રી મોહનદાસ કરમચંદ ગાંધી જ્યારે ઇંગ્લેન્ડ ગયા ત્યારે એમને કેવી વીતી હતી તેનો યથાર્થ ગિતાર રાજ્યના પ્રયોગોમાંથી જોવા મળે છે. માના નામના નાનકડા કાવ્યમાં ઉદ્દ્બોધન કરતાં કવિવર ટાગોર, 'સ્નેહમૈલી' અને ‘મુગ્ધ’ બંગ-જનનીને કહે છે : ‘પુણ્ય, પાપ, દુઃખ, સુખ, પડતી, ચડતી-બધાંનો અનુભવ લઇને તારાં સંતાનોને માણસ બનવા દે, હે સ્નેહધેલી ‘રંગભૂમિ' ! તારા ધરૂપી ખોળામાં તેમને કાયમના બાળક બનાવીને હવે પકડી ન રાખીશ. દેશદેશાવરમાં જેનું ક્યાં સ્થાન હોય તે શોધીને લઇ લેવા દે, ડગલે ને પગલે નાના નાના નિષેધોના દોરડામાં બાંધીને તેમને ડાયા છોકરા ન બનાવી રાખ. તેમને પ્રાણ દઇને, દ:ખ સહન કરીને ભલાબૂરા સાથે સંમામ ખેલવા દે. તારા એ માંદલા, શાંત, ડાહ્યાડમા છોકરાઓને ઘર બહાર કાઢી મૂક, નં-ફકરા ને ઉડાઉ બનાવી દે. તે મુગ્ધ જનની! તેં તારી સાત કોટિ સંતાનોને બંગાળી
એપ્રિલ, ૨૦૦૨
બનાવી મુર્યા છે, માણસ બનાવ્યો નથી.'
કવિવર ટાગોરના આ નાનકડો ઉદબોધન કાળમાં ઉભરાઈ જતો આક્રોશ છે. વ્યક્તિત્વને કુંઠિત કરતા વિધિનિષેધો પરત્વેનો પુણ્યપ્રકોપ છે. લોટસ ઇટર્સની માફક પ્રમાદી નંઢામાં પડી એ તેના કરતાં, ભલેને ન-ફકરા ને ઉડાઉ બની જાય પણ એવા એવા અનુભવો ને અંતેય, કેવળ બંગાળી ન રહેતાં સાચા ભારતીય બને, સાચા અર્થમાં માણસ બને ને શક્ય હોય તો કવિવરની જેમ વિશ્વ-માનવ પા. 'Parsonality' નામના એમના એક વ્યાખ્યાનમાં તેઓ કહે છે : ‘આપણા રાગ અને દ્વેષ, સુખ અને દૂ:ખ, ભય અને વિસ્મય જગત ઉપર ક્રીડા કરે છે. અને એ કીડા મારફતે જ જગતને આપવા વ્યક્તિવરૂપન અંગીભૂત બનાવી દે છે...જગતને આપણે જેટલે અંશે પોતાનું કરી લઈ શીએ તેટલે જ અંશે ગુણામાં અને પરિમાણમાં આપણે નાના કે મોટા થઇએ છીએ. આ જગત જો આપણાથી વિચ્છિન થઈ જાય તો આપણા વ્યક્તિ સ્વરૂપનું કોઈ ઉપાદાન જ બાકી ન રહે.’ સાંકડા બંગાળીને સાચા માનવ ને ભારતીય બનવા અને રાંકડા બંગાળને વિશ્વના બૃહદ્ ફલક ઉપર મુકવા કાજે પ્રેરક ઉદ્દર્બોધન કરતું આ પ્રાણાવાન કાવ્ય છે. સંઘ સમાચાર વિશ્વાસત્ર
સંઘના ઉપક્રમે સ્વ. મંગળજી ઝવેરચંદ મહેતા પ્રેરિત વિદ્યાસત્રનો કાર્યક્રમ શુક્રવાર, તા. ૧૫મી માર્ચ ૨૦૦૨ના રોજ સમ્રાટ હૉટેલના હૉલમાં યોજવામાં આવ્યો હતો. ‘ભારત, ભારતીય અને ભારતીયતા' એ વિષય ઉપર ગુજરાત યુનિવર્સિટીના કુલપતિ ડૉ. નરેશભાઈ વેદ વ્યાખ્યાન આપવાના હતા, પરંતુ અમદાવાદની અશાન્ત પરિસ્થિતિને કારણે તેઓ આવી શક્યા નહોતા. આથી એ જ વિષ્ય ડૉ. ધનવંતભાઈ શાહ અને ડૉ. રમણલાલ ચી. શાહે વ્યાખ્યાન આપ્યું હતું.
વ્યાખ્યાનના અંતે શ્રી અજયભાઈ જોમલ મહેતા (સ્વ. મંગળકાકાના પૌત્ર)ના સૌજન્યથી સમિતિના સભ્યો માટે પ્રતિવર્ષની જેમ સ્નેહભોજનનું આયોજન કરવામાં આવ્યું હતું જેની સાભાર નોંધ લઈએ છીએ.
D મંત્રીઓ
અસ્થિ સારવાર કેન્દ્ર
સંઘનાં ઉપક્રમે હાડકાનાં નિશાન ડૉ. જમશેદ પીઠાવાલા તારા હાડકાનાં દર્દીઓને મફત સારવાર દર રવિવારે સવારના ૧૦-૩૦ ધી ૧-૩૦ સુધી સેવના કાર્યાલયમાં (૩૮૫, સરદાર વી. પી. રોડ, પ્રાર્થના સમાજ, મુંબાઈ ૪, ફોન : ૩૮૨૦૨૯૬) અપાય છે. હાડકાના દર્દીઓને તેનો લાભ લેવા વિનંતી છે. જવાર્બન વીરા સંયોજક
નિરુબહેન એસ. શાહ ડૉ. ધનવંત ટી. શાહ મંત્રીઓ
માલિક શ્રી મુંબઈ જેન યુવક સંઘ. મુદ્રક પ્રકાશક : નિરુબહેન સુબોધભાઈ શાહ પ્રકાશન સ્થળ ૧ ૩૮૫, સરદાર વી. ફોન : ૩૮૨૦૨૯૬. મુદ્રણસ્થાન · ફખરી પ્રિન્ટિંગ વર્ક્સ, ૩૧૨/A, ભાયખલા સર્વિસ ઈન્ડસ્ટ્રીયલ એસ્ટેટ, દાદાજી કોંડદેવ ક્રીસ રોડ,
5}}}
પી. રોડ, મુંબઈ-૪૦૦ ૦૦૪, ભાયખલા મુંબઈ-૪૦૦ ૦૭.
