________________
-
માર્ચ ૨૦૦૨
પ્રબુદ્ધ જીવન
બીજા સર્વે ક૨ોનો ભાર (ફક્ત લાઇસેનસથી નહીં) ગરીબ લોકો પર પડે છે. એ વાત મી. મામીએ પોતે કબૂલ કીધી છે. તે છતાં વાંધારૂપી ઉપલા વર્ગના લોકો કર ઓછો આપે ને બચારા નીચલા વર્ગના લોકોને આ મોટી રકમ કરી આપવી પડે એ જોતાં હમારે પણ અજ્ઞાન લોકોની પડે કેહેવું પડે છે કે અંગ્રેજ સરકારના રાજ્યમાં વાય ને કરી એક ઓવારે પાણી પીએ છે તે યાદ કર્યા છે ?
'હિંદી ભાષા' સંબધનો લેખ તો, સને ૧-૩-૧૮૬૮માં પૂ. બાપુ જાણી * ન લખી રહ્યા હોય તેવી પ્રતીતિ થાય છે ! નર્મદ લખે છે: 'એક ભાષાના વિદ્વાન બીજી ભાષાથી કેવલ અશાન રહે છે...માટે આખા હિંદુસ્તાનની સામાન્ય ભાષા એક હોવી જોઇએ ને તેને સારૂં હિંદી સહુને સુતરી પડે તેવી છે. હિંદી ભાષા જાણનારને હિંદુસ્તાનના કોઇપરા ભાગમાં પોતાના વ્હેવારમાં અડચણ પડતી નથી. પોતપોતાના પ્રાંતની ભાષામાં ભૌ પુસ્તકો લખાયાં કરે પણ સર્વ હિંદુઓના લાભને અર્થે જે પુસ્તકો લખાય તે હિંદી ભાષામાં ને દેવનાગરી લીપીમાં લખાવો જોઇએ કે તે જ આખા હિંદુસ્તાનમાં વંચાય. દરેક વિદ્વાને પોતાની જન્મ ભાષાની સાથે સારી પેઠે હિંદી, કામ જેટલી સંરક્ત અને પણી પછી વાતની જાણ આપાતી મળે માટે સારી પેઠે અંગ્રેજી ભાષા જાણાવી જોઇ....હમારો તો આવો વિચાર છે કે જેમ અંગ્રેજ કૉલેજમાં ઘેટીન સંસ્કૃત વગેરે ભાષા શીખવામાં આવે છે તેમ અમદાવાદ ને પુછ્યા ટ્રેનિંગ કાલેજમાં હિંદી ભાષા શીખવવામાં આવે ને એને સારું આગરા, અલાહાબાદ તરફથી શુદ્ધ હિંદી માટે કોઈ સારો શિક્ષાગુરુ બોલાવવો જોઇએ.'
‘ડાંડિયો’ના મોટા ભાગના સારા લેખો નર્મદના છે ને સન ૧૮૬૪ પહેલાં નર્મદે ગદ્ય લખવાનું બંધ કરેલું તે પર પુનઃ ચાલુ થયું. ડાંડિયો કેળ વર્તમાનપત્ર ન રહેતાં વિચાર-પત્ર પણ બન્યું તે મુખ્યત્વે નર્મદને પ્રનાપે. વળી 'ઢીડિયો'ના પ્રત્યેક અંકના મથાળા નીચે નર્મદનું કોઈ કાવ્ય કે કાવ્યમાં પંક્તિઓ પ્રગટ થતી એ પણ અર્થપૂર્ણ ને સૂચક રહેતી. વળી 'ડાંડિયો'ના ગળના રૂઢિપ્રયોગો અને તેમાં થયેલો સેંકડો કહેવતોનો સચોટ ને રામપિત વિનિયોગ એ તો એક સ્વતંત્ર લેખ માગી લે એવાં સદ્ધર છે.
‘ડાંડિયો'માંની એક વાત મને ઠીક ઠીક કહી તે કવિ દલપતરામ - ડાહ્યાભાઈ પ્રત્યેના વલણ ને અભિગમની. ‘દલપતભાઇનું ભોપાળું’આ ગરબી ભટ', 'કવેસરનું શેર બજારનું ગીત', ‘દલપતબુદ્ધિલ ભંજન અને ‘ગરબી ભટ અને ગુજરાતી ભાષા' આ પાંચમાંથી ‘ગરબી મટ' વાળુ લખાણ નર્મદના નામથી પ્રગટ થયેલું છે ને બાકીનાં મિત્રથી મળેલું', ‘બ્હારથી આવેલું', કવિ હીરાચંદ કાનજી વગેરેનાં છે, પણ નર્મદની નજર તળેથી પસાર થયેલ ને એની સંમતિથી પ્રગટ થયેલ જ હશે. કવિ હીરાચંદ કાનજી ‘દલપતબુદ્ધિ દળભંજન'માં લખે છેઃ ‘કાવ્યરૂપી ગાય, તેનું દોહન એટલે દૂધ, તેમાં પડેલા કીડા બુદ્ધિવાન પુરુષોએ જોવા લાયક છે. તે કંઈ આગળના કવિઓથી પડ્યા નથી, પણ એ છપાયે પ્રગટ કરનારના અજ્ઞાનથી છે. ભાગ પહેલાને પાને ૧૩૧ મે ‘પઢોરે પોપટ રાજા રામના' અને પાને ૧૩૦ મે, ‘તુ તો હાલને મારે છેતરે રે તો અાિયા'. એ બે પ કોય હળ ખેડ જંગલીનાં કરેલાં છે. તેના બનાવનાર નરસૈં મેતાને ઠરાવ્યા છે. તે પદો જંગલિ લોકો ગાય છે. તે નરસે મેતાની કાવ્યમાંથી સાર ગોતીને દલપતરામે છપાવ્યાં છે. તે કોય શહેરના ચતુર આદમી તો મુખોનાં રચેલાં જાણિાને ગાતા નથી, ને એના રચનારને ધિક્કાર દે છે. હવે એની પરીક્ષા કરી છપાવનારને શું? ‘ઢોરે પોપટ રાજા રામના' એ કોય હળખે. જંગલીની કૃતિ હોય અને
જો જંગલી લોકો જ એ ગાતા હોય તો મારા દાદા તથા મારા પિતા જેમને મુખથી દશ વર્ષની વયે એ પદ સાંભળેલું...અને સેંકડો સંસ્કારી સજ્જનોને કંઠેથી સાંભળવા મળેલું ને 'આકાશવાણી' અનેકવાર એ ભજન રીલે કરે છે ને નરસિંહ મહેતાને નામે...એ બધાંને શું કહેવું ? અને ગામઠી ગીતા' લખનાર અને ‘એક જ દે ચિનગારી'ના કવિ રિહર ભટ્ટ માટે પણ ક્યાં વિશેષણો વાપરવા ?
તું તો હાલને મારે છેતરે હો કશિયા' એ પદ તો નરસિંહ મહેતાના સમર્થ અનુગામી કવિ રામકૃષ્ણ મહેતાનાં પર્દામાં પણ વાંચ્યાની મારી સ્મૃતિ છે.
અર્વાચીન કવિતાની શરૂઆત નર્મદ-દલપતયુગથી થાય છે. સને ૧૮૫૪માં રચાયેલું 'બાપાની પીંપર' કાવ્ય સ્વતંત્ર રીતે પરલક્ષી વિને, માનવભાવોને ગ્રંથોને વ્યકત કરવું અને નવયુગનો સંદેશ આપતું દલપતરામનું પ્રથમ કાવ્ય છે, અને પોતાના મિત્ર અને આશ્રયદાતા ફોર્બસના અવસાનથી પ્રગટેલા સાચાં શોકની ઊર્મિને વ્યક્ત કરતું કાવ્ય અનુભૂતિની સચ્ચાઈવાળું ગુજરાતનું પ્રથમ કરુણ પ્રાસ્તિ કાવ્ય છેફોર્બસવિરહ' નર્મદ ભલે દલપતરામને 'ગરબીબટ' કહે પણ દલપતરામની કવિ તરીકેની શક્તિનાં હોતક તો એમનાં બાળકાવ્યો. અન્યોક્તિઓ, ‘માંગલિક ગીતાવલિ', હાસ્યરસનો કાળો, 'વેનચરિત્ર', ફોર્બસ વિરહ' અને 'હુન્નરખાનની ચઢાઈ' ગણાય. ‘ગરબીઓ' નો ખરી જ. નરિસંહરાવ, ખબરદાર, કાન્ત, બાલાશંકર અને 'કલાપી'એ દલપત કવિતાને અનુકરાનું માન આપ્યું છે.
નર્મદ. અર્વાચીન કાવ્યસાહિત્યનો, ઐતિહાસિક દષ્ટિએ, મહત્ત્વનો ઘડવૈયો છે, જો દલપતરામને યુગોના ઝીલનાર કવિ ગણાવીએ તો નર્મદને યુગોના સર્જક કવિ તરીકે ગણાવી શકાય. નર્મદને 'નીર નર્મદ ' યૌવન મુર્તિ નર્મદ', ‘નવા યુગનો અ નીંદ ' કે 'અર્વાચીનોમાં આદ્ય નર્મદ' તરીકે બિરદાવવામાં આવે છે તે યોગ્ય છે પણ કવિતાની દષ્ટિએ દલપતરામ અને નર્મદ પોતપોતાને ક્ષેત્રે વિશિષ્ટ છે, 'ડાંડિયો'માં નર્મદની કવિતા અને દલપતરામ સંબંધે પાંચ લેખ વાંચ્યા બાદ મારે આ લખવું પડ્યું છે.
એ જમાનામાં નર્મદની રાજકીય જાગ્રતિ અને સજ્જતા તથા પ્રજાના પ્રશ્નો સમજવા પરત્વેની સમાજાભિમુખતા ઘણી બધી હતી. હું તો એને આ બાબતમાં ગાંધી બાપુના પુરોગામી કર્યું. “હું ચો તવા જંગ, બ્યૂગલો વાગે, યા હોમ' કરીને પડો ફતેત છે આગે, નર્મદના આ પ્રેરણા-મંત્રને મહાત્મા ગાંધીએ સત્ય-અહિંસાના સમર્થ સાધન દ્વારા, મોટા ફલક પર ચરિતાર્થ કરી બતાવ્યો ને ૧૯૪૨ની ક્રાન્તિ ટો ‘કરેંગે યા મરેંગે'ના આક્રોશ સાથે જંગનો બ્યુગલો ફેંકી વિજયને ‘આર્ય'માંથી ઘર આંગણે લાવી મૂક્યો.
‘ડાંડિયો'ના બધા અંકો જોયા બાદ બીજી એક વાત ગમી તે એ કે પૂ. બાપુનાં બધાં પત્રી અને પ્રબુદ્ર જીવનની જેમ એક નીતિ તરીકે ગ્રંથોની જાહેર ખબર સિવાય ‘ડાંડિયો'માં એક પણ જાહેર ખબર જોવા ન મળી !... ગમે તેવું આર્થિક સંકટ હતું તો પણ !
આ પત્રનું સમાપન આપણા મૂર્ધન્ય કવિ-વિવેચક-સાક્ષર શ્રી બળવંતરાય કે. ઠાકોરના ‘ડાંડિયો’ વિષયક અભિપ્રાયથી કરું છું. ‘ડાંડિયો’ ટીકાઓ કડક અને ગ્રામ્ય બોલીમાં કરતો, પરંતુ અંગત ખાર કે વિરોધ માટે અથવા નીચીરોખી લોકના ોઢિયાંથી પોતાનું ખીરું ભરાય એવી દાનત મુદ્દલ નહીં; જાહે૨ ન્યાયાન્યાય અને હિતાહિતના વિષયોમાં તેમ સામાજિક બદીઓ સામે જ એના ઢોડિયા ઉછળતા !'
