________________
પ્રબુદ્ધ જીવન
માર્ચ ૨૦૦૨ માટેનું કાર્યાલય ફક્ત એક ઓરડામાં હતું. કાર્યાલય સવારથી સાંજ ડબ્બામાં નાખી આવ્યા. સુધી બારે માસ ખુલ્લું રહે. રવિવારની કે પર્વ-તહેવારની કોઈ રજા માનભાઈ સ્વમાની, ક્યારેક આખાબોલા અને કોઇની શેહમાં ન નહિ. કોઈ પણ માણસને “અત્યારે ટાઈમ નથી, પછી આવજો' એવું તણાય એવા હતા. એક વખત સ્વામી શિવાનંદ અધ્વર્યુ ભાવનગર કહેવાનું નહિ. ધ્યેય હતું બીજાને મદદરૂપ થવાનું. બંધારણ, મિનિટ્સ, આવેલા અને એમને લઇને ભાવનગરના મહારાજાને મહેલમાં મળવા નિયમો, સભ્યપદ, લવાજમ ઇત્યાદિની કોઈ જટિલતા કે જડતા નહિ. જવાનું હતું. તેઓ બંને ત્યાં પહોંચી ગયા. તેમને સ્વાગતખંડમાં બેસાડવામાં ફાઈલો, પત્રો, પત્રિકાઓ, ફોર્મ, રજિસ્ટ૨, નામ-સરનામાં, નોંધો, આવ્યા. થોડીવારે મહારાજા સિગરેટ પીતા પીતા આવ્યા. માનભાઇએ " બિલ-વાઉચર, હિસાબો બધું વ્યવસ્થિત. તરત મળે. ટપાલ, પાર્સલ પર કડક અવાજે મહારાજાને ઠપકો આપતાં કહ્યું, “આવા સંત મળવા આવે માનભાઈ પોતે નામ સરનામાં લખે. ઘણુંખરું મોંઢે હોય. કયો કાગળ કઈ છે અને તમને સિગરેટ પીતાં પીતાં આવો છો તેની શરમ નથી આવતી?” ફાઇલમાં હશે એ એમને યાદ હોય. કંઈ પણ શોધતાં વાર ન લાગે તરત મહારાજાએ સિગરેટ નાખી દીધી. તેમણે માનભાઇને સામો જવાબ માનભાઈ એટલે one man institution.
ન આપ્યો કે ન અણગમો બતાવ્યો. પછીથી તો જાણે કશું જ બન્યું નથી માનભાઈના જીવનના ઘણા રસિક પ્રસંગો વાંચવા-સાંભળવામાં આવ્યા એવી સહજ રીતે ત્રણેએ વાત કરી. પાછા ફરતાં ડૉ. શિવાનંદ અધ્વર્યુએ છે. એમાંના કેટલાક જોઇએ. બહેન શ્રી મીરાંબહેન ભટ્ટ ‘હાથે લોઢું, વાત કાઢી ત્યારે માનભાઇએ કહ્યું, “સાચી વાત કહેવામાં શરમ શી ? હૈયે મીણ'ના નામથી માનભાઈનું પ્રેરક રસિક જીવનચરિત્ર લખ્યું છે. મારે ક્યાં એમની પાસે કશું માગવું છે. મેં તો રાજની આબરૂ બચાવવા એમાં એવા કેટલાક પ્રસંગો વર્ણવ્યા છે.
કહ્યું હતું.' . એક વખત માનભાઇ રક્તદાનનું કામ કરતા હતા તે સ્થળે બે ૯૪મા વર્ષે માનભાઇને લાગ્યું હતું કે હવે પોતે વધુ વખત જીવવાના
શ્રીમંત યુવાનો આવ્યા. તેમને અમુક દર્દી માટે રક્ત જોઇતું હતું. યુવાનો નથી. અંતિમ દિવસ પાસે આવી રહ્યો છે એટલે એ માટે પોતે સ્વસ્થ વાતચીતમાં ઉધ્ધત હતા, એટલું જ નહિ, બંનેના મોઢામાં તમાકુવાળા મનથી પૂરેપૂરા તૈયાર અને સજ્જ હતા. પોતે અનંતની યાત્રાએ જઈ પાનનો ડુચો હતો. માનભાઈ સાથે વાતચીત કરતાં કરતાં બંને વારાફરતી રહ્યા છે, એટલે પ્રભુરૂપી પ્રિયતમને પોતે પ્રિયતમા સ્વરૂપે મળવા જઈ ઊભા થઈ બહાર પગથિયાં ઉપર પાનની પિચકારી છોડી આવતાં. રહ્યા છે એવા ભાવવાળી કબીરના પદની પંક્તિઓ પોતે ગણગણાતા. માનભાઇને એ ગમ્યું નહિ. પરંતુ તેમણે યુવાનોને ટોક્યા નહિ કે મોંઢે વળી એ પંક્તિઓ લખીને પોતાની અંતિમ ક્રિયા માટે સ્વજનોને સૂચના બગાડ્યું નહિ. વાતચીત દરમિયાન પોતે ઊભા થયા, હાથમાં ઝાડુ અને આપી દીધી હતી. એ સૂચના સંક્ષેપમાં નીચે મુજબ હતી. પાણીની બાલદી લઈ પગથિયું સાફ કરી પાછા આવીને પોતાની ખુરશીમાં
' કર લે સિંગાર બેસી ગયા. પેલા બંને યુવાનો ભોંઠા પડી ગયા.
કર લે સિંગાર, ચતુર અલબેલી, સાજન કે ઘર જાના હોગા, વર્ષો પહેલાં, સ્વતંત્રતા પૂર્વે એક વખત માનભાઈ ભાવનગરમાં એક
નહા લે ધો લે, સીસ ગુંથા લે, સાજન કે ઘર જાના હોગા. રસ્તા ઉપર સાઇકલ પર જઈ રહ્યા હતા. એ દિવસોમાં ગૃહિણીઓને એંઠવાડ રસ્તા પર નાખવાની ટેવ. દેશી રાજ્ય તકેદારી રાખે, પણ
મિટ્ટી ઓઢાવન, મિટ્ટી બિછાવન, મિટ્ટી સે મિલ જાના હોગા, પરિણામ સંતોષકારક ન આવે. લોકમાનસ પણ એવી પરિસ્થિતિથી
કહત કબીર સુનો મેરી સજની, ફિર વહાં સે નહિ આના હોગા. ટેવાયેલું. સ્વચ્છતા માટેની સભાનતા ખાસ નહોતી. એક ગૃહિણીએ ..અંતિમ વેળાએ અત્યંત દુઃખ થાય એ સ્વાભાવિક છે....બાહ્ય મેડા પરના પોતાના રસોડામાંથી બહાર રસ્તા પર એંઠવાડ ફેંક્યો. દેખાતા વિયોગના દુ:ખ સાથે માલિકને મળવાનો થનગનાટ પણ હોય બરાબર તે માનભાઈ ઉપર પડ્યો. માનભાઈ સાઇકલ નીચે મૂકી એ છે. હવે મારી પણ એ જ સ્થિતિ હોવાથી જેઓ મારી અનેકવિધ સેવા બહેનને ત્યાં ગયા અને હીંચકા પર બેસી ગયા. કહ્યું મને કપડાં કરી રહેલ છે તેઓને નમ્ર વિનંતી છે કેબદલવા એક ધોતિયું આપો એટલે મારાં કપડાં હું ધોઇ નાખું અને ચેતનાથી દેહ છૂટો પડે ત્યારે તેને મેં સંગ્રહેલ ચડ્ડી, મારા અંતિમ સુકાય એટલે પહેરીને ચાલ્યો જઇશ. હું તમને કશું કહેતો નથી. મારે ધ્યેયને અનુલક્ષીને લખાયેલ પહેરણ અને ગાંધી ટોપી પહેરાવવાં અને તો કપડાં ધોવાની સગવડ જોઇએ છે. એટલામાં માણસો ભેગાં થઈ. ગાંધી બાપુની પ્રસાદીરૂપ મેં સાચવેલ ખાદીના કપડાંથી ગયાં. માનભાઇએ હઠ પકડી હતી, પણ પછી એ બહેને અને બીજાંઓએ ઢાંકવો...શિશુવિહારમાં જ્યાં હોલિકા પ્રગટાવીએ છીએ ત્યાં અગ્નિસંસ્કાર માફી માગીને વચન આપ્યું કે રસ્તા પર પોતે એંઠવાડ નહિ ફેંકે ત્યારે કરવા...મૃતદેહની રાખમાંથી અસ્થિ વીણી શિશુવિહારમાં કોઈ જગ્યાએ માનભાઈ ઘરે ગયા હતા.
ખાડો કરી તેમાં નાખવાં અને તેમાં વૃક્ષનું વાવેતર કરવું...મારી ભસ્મનો એક વખત શિશુવિહારનો ઝાડુ કાઢવાવાળો બરાબર કામ કરતો શિશુવિહારમાં છંટકાવ કરવો કે જેથી તેના ઉપર બાળકો ખેલકૂદ કરી નહિ એટલે માનભાઈએ એને છુટો કર્યો. પછી પેલો બીજા કોઈને આનંદપ્રમોદ પામે...એ દિવસે શિશુવિહારની કોઈ પ્રવૃત્તિ બંધ ન રાખવી, આવવા દેતો નહિ એટલે માનભાઈએ જાતે ક્રીડાંગણમાં ઝાડુ કાઢવા રજા ન પાળવી.” માંડ્યું. દરમિયાન એક ભાઈ માનભાઈને મળવા આવ્યા. તેઓ એમને માનભાઇ જીવન જે રીતે જીવ્યા તે જ રીતે મૃત્યુને એમણો સહર્ષ
ઓળખી શક્યા નહિ, પછી જ્યારે ખબર પડી કે વાસીંદ વાળનાર તે સ્વીકાર્યું. એમની અંતિમ ઈચ્છા પણ કેટલી ભાવનાસભર હતી. પોતે જ માનભાઈ છે ત્યારે તે આશ્ચર્યચકિત થઈ ગયા હતા.
સ્વ. માનભાઇએ પોતાના જીવનને એક ‘મિશન’ બનાવ્યું. એક માનભાઇને કામ તરત કરવું ગમે. કોઇને સોંપે તો તે પણ તરત સંસ્થા કરે એટલું કાર્ય એમણે એકલે હાથે કર્યું. અનેકનાં જીવન એમણે થાય એમ ઇછે. એક વખત એક ભાઈ એમના કાર્યાલયમાં બેઠા હતા. ઉજ્જવળ બનાવ્યાં. એમણે ગુજરાતને, સમગ્ર રાષ્ટ્રને વધુ ઓજસ્વી માનભાઇએ એમને કહ્યું, ‘આટલું જરા કામ કરો ને. આ અર્જન્ટ ટપાલ બનાવ્યું. એમના સ્વર્ગવાસથી ભારતમાતાને એક ઉત્કૃષ્ટ સપૂતની મોટી પોસ્ટના ડબ્બામાં નાખી આવો ને.” પેલા ભાઇએ ટપાલ લઇને પોતાના ખોટ પડી છે. થેલામાં મૂકી અને કહ્યું, “જતી વખતે નાખતો જઇશ.’ માનભાઇએ
પ્રભુ એમના આત્માને શાંતિ આપો ! તરતજ હળવેથી એ ટપાલ પાછી માગી લીધી અને પોતે જઇને ટપાલના
p રમણલાલ ચી. શાહ
