________________
જાન્યુઆરી ૨૦૦૨
પ્રબુદ્ધ જીવન
વક્તા હતા, ગાંધીજીના મતાનુસાર પશ્ચિમી સમાજવાદ સંબંધે જે વાતો જયપ્રકાશ જાણાતા ન હતા તે વાત ત્યારે બીજું કોઇ પણ જાણતું ન હતું. આમ સમાજવાદના સંબંધે તેમના વિચારો માકર્સવાદી હતા પણ સાધનોની દુષ્ટિએ તેઓ સંપૂર્ણપણે ગાંધીવાદી-સર્વોદયવાદી હતા. તેમને એ વાતમાં પણ સંપૂર્ણ શ્રદ્ધા હતી કે લોકશાહી શાસનવ્યવસ્થા સિવાય સમાજવાદની ૬ કલ્પના કરી શકાય તેમ નથી.
જયપ્રકાશ નારાયણને રાજનીતિ કે રાજકારણ પ્રત્યે કોઈ વિરોધ કે છોછ નહોતો પણ તેઓ એમ ચોક્કસપણે માનતા હતા કે રાજનીતિ
કદાપિ સત્તાલક્ષી હોવી જોઇએ નહીં. કદાચ આ ખ્યાલમાંથી જ તેમનો પક્ષવિહીન લોકશાહી'નો વિચાર ઊભો થયી જણાય છે. આજે આપરો જોઇએ છીએ તેમ દરેક રાજકીય પક્ષનું ધ્યેય માત્ર સત્તાલક્ષી રહ્યું છે. જાણે કે સત્તા મેળવવી એ જ જાણે કે તેમનું અંતિમ લક્ષ્ય ન હોય ! જયપ્રકાશજી સત્તાના રાજકારણમાં નહીં પણ લોકરાજકારણમાં શ્રદ્ધા ધરાવતા હતા. આથી જ તેઓએ એક વખત જણાવેલ કે ભારતમાં લોકશાહીનો અર્થ એવો કરું છું કે લોકો છે પા તેમની પાસે વાસ્તવિક અર્થમાં સત્તા નથી.” તેઓ લોકનીતિ, જનતાની રાજનીતિ, લોકભાગીદારી વિગેરેમાં માને છે. ભારતમાં સાચા અર્થમાં, લોકોનું રાજ્ય કેમ સ્થપાય એ તેમની સતત મૂંઝવણ અને મથામણ રહી હતી. જયપ્રકાશજીનાં વાક્યોને મૂકીને જ આ બાબતને વધુ સારી રીતે સમજી શકાય. તેઓએ આ સંબંધે એક વાર જણાવેલ કે ‘આપણે ઇચ્છીએ કે ન ઇચ્છીએ, પરંપરાગત રાજનીતિ લોકજીવનને અમુક અંશે અસર કરે જ છે. તે અસર બની શકે એટલી સમાજ માટે તંદુરસ્તીભરી રહે તેની ચિંતા અને ચિંતન પરંપરાગત રાજનીતિની બહાર રહીને પણ કરવું જ રહ્યું.' ભારતની લોકશાહી વ્યવસ્થા અંગે તેમી ઉંડું ચિંતન કર્યું હતું. આજે જ્યારે લોકશાહી વ્યવસ્થામાં, જાહેર જીવનમાં ભ્રષ્ટાચાર, સાવાદ, લાંચરૂશ્વત, માફિયાગીરી, દાદાગીરી, ધાકધમકી, પ્રત્યક્ષ-પરોક્ષ દબાણ વગેરે પરિબળોની ચોમેર બોલબાલા છે તેવા સંજોગોમાં-સમયમાં તેમના વિચારો ઘણા પ્રસ્તુત બને છે. તેઓ વર્તમાન લોકશાહી વ્યવસ્થાને ધડમૂળથી બદલવા માગતા નથી પણ વર્તમાન લોકશાહી વ્યવસ્થામાળખું કઈ રીતે તેના સાચા અર્થમાં મજબૂત બને તે તરફ તેમણે ધ્યાન આપ્યું છે. વર્તમાન લોકશાહી વ્યવસ્થા સામે જે વિવિધ પડકારો ઊભા થયા છે તેનો કઈ રીતે સામનો કરવો તે તરફ તેઓ વિચારે છે અને તે
દ્વારા વર્તમાન લોકશાહી વ્યવસ્થાને મજબૂત બનાવવા માટે હાકલ કરે છે. કટોકટી દરમ્યાન તેઓ પણ કેટલા સક્રિયા બન્યા હતા તે આપણે સૌ સારી રીતે જાણીએ છીએ. ૧૮૯૫૪ થી તેનો સક્રિય રાજકારણમાંથી સંન્યાસ લીધો હતો તે છેક ૧૯૭૪માં કોકટીના સમય દરમ્યાન ફરી પ્રવૃત્ત થાય છે અને એક મોટા લોકઆંદોલનની નેતાગારી તેઓ લે છે તે બધો ઇતિહાસ સારી રીતે જાણીતો છે.
૧૩
સૂચવ્યા છે. જેવા કે બંધારણમાં જરૂરી સુધારાઓ થવા ઘટે, નાગરિક સ્વાતંત્ર્ય (Civil Liberty)નું જતન થાય. મિલકતના અધિકારને મૂળભૂત હક્ક ગણાવો ન જોઇએ, કેન્દ્ર-શો વચ્ચેના સંબંધો સ્થિર બને, ચૂંટાયેલા પ્રતિનિધિઓ પછી તે ગમે તે ક્ષેત્રે હોય તેના પર અંકુશનિયંત્રણની વ્યવવસ્થા હોય, લોકખ્યાલ, પક્ષપલ્ટા પર પ્રતિબંધ, ચૂંટણી પ્રથામાં જરૂરી ફેરફારો વગેરે દર્શાવ્યા છે. જો કે તેમણે તો ‘પક્ષવિહીન લોકશાહી'નો ખ્યાલ રજૂ કર્યો છે પરંતુ વાસ્તવમાં હાલ એ શક્ય બની શકે તેમ નથી. આ ખ્યાલ રજૂ કરવા પાછળ તેમના ઉપર ગાંધીજી
વિનોબાના વિચારોની અસર પડેલી સ્પષ્ટો જણાય છે. તેઓ “પતિહીન લોકશાહી'ના ચુસ્ત સાર્થક છે. વર્તમાન સમયની પક્ષવ્યવસ્થામાં ઘણા બધા ગેરફાયદાઓ-દોષો છે, જેવા કે મતદાન પ્રથા, બોગસ વોટીંગ, મતની ખરીદી, જ્ઞાતિનું ચૂંટણીઓમાં મહત્ત્વ, ધાકધમકી, દબાવા, ચૂંટણી લડવામાં થતો નાણાંનો અતિરેક વગેરે. ઉપરાંત લોકશાહીમાં ઘણી વખત બહુમતી સાા અર્થમાં બહુમતી હોતી નથી. રાષ્ટ્રીય હિતપ્રજાકીય હિત-જનહિતની ઉપેક્ષા થાય છે અને પોતાનું હિત કે પક્ષના હિતને જ કેન્દ્રમાં રાખવામાં આવે છે. એનાથી રાષ્ટ્રીય એકતાને પા ફટકો પડે છે. તેઓ જણાવે છે કે જો ‘પક્ષવિહીન લોકશાહી’ અસ્તિત્વમાં આવી શકે નહીં તો એવા પ્રકારની વ્યવસ્થા કે માળખું ઊભું થવું જોઇએ કે જેમાં લોકો તંત્રમાં સાચા અર્થમાં સહભાગીદાર બની શકે. (People's Participation or Participatory Democracy). આમ થકી લોકભાગીદારી, લોકસંમતિ, લોકનીતિ, લોકઅવાજ પર ભાર મૂકે છે. ઉપરાંત તેઓ જણાવે છે કે ‘સાચી લોકશાહી ત્યાં જ
વી શકે કે જ્યાં રાજકીય અને આર્થિક સત્તાનું ખરેખરા અર્થમાં વિકેન્દ્રીકરણ થયેલું હોય.' આથી જ તેઓ પંચાયતીરાજ વ્યવસ્થાને આવકારે છે. તેઓ લોકશાહી સમાજવાદમાં શ્રદ્ધા ધરાવે છે તેથી જણાવે છે કે ભારતમાં સમાજવાદ સ્થાપવા માટે અન્ય દેશોની માફક દમન કે ક્રાયદાઓનો ઉપયોગ કરવાને બદલે શાંતિ, સહકાર, સમજાવટ અને હૃદય પરિવર્તન જેવા કાર્યક્રમો પ્રયોજવા જોઈએ. તેમણે સર્વોદયની ગાંધીવાદી પ્રણાલિકાઓને પોતાના વિચાર મુજબના સમાજવાદમાં સાકાર પામતી નિહાળી હતી. આ સંબંધે તેની યોગ્ય જ કહ્યું હતું કે 'ભારત જેવા વિશાળ અને ખેતીવાડી પ્રધાન દેશમાં સર્વાદથી યોજનાઓનો મોટા પાષા પર ફેલાવો કરવામાં આવે તો ચોક્કસપણે દેશ સમાજવાદી ધ્યેયોને
સિદ્ધ કરી શકે.’ આ માટે તેમણે રાજનીતિ-રાજકારણને સ્થાને લોકનીતિલોકકારણ તથા સરકારી સેવકોના સ્થાને લોકસેવકોનો ખ્યાલ વહેતો મુક્યો. તેમના આ પ્રકારના વિચારોને લીધે જ તે પોતે પા ‘લોકનાયક’– જનનાયક'નું બિરૂદ પામ્યા હતા તે પણ અત્રે નોંધવું જરૂરી થઈ પડશે. તેમને એ વાતમાં સંપૂર્ણ શ્રદ્ધા હતી કે સર્વોદયવાદ-ગાંધીવાદ દ્વારા જ પક્ષવિહીન લોકશાહી સમાજવ્યવસ્થા' ઊભી કરી શકાય.
જયપ્રકાશ નારામા સહિત ઘણા વિદ્વાનો, ચિંતા, રાજનીતિજ્ઞો, રાજ્યશાસ્ત્રીઓ વગેરેએ આપણા દેશની લોકશાહી વ્યવસ્થા અંગે વિચારો રજૂ કર્યા છે. પ્રા. રજની કોઠારી સાહેબે તો ભારતીય લોકશાહી અને રાજકારણને એક અલગ રીતે જ જોવાનો સુંદ૨ પ્રયાસ કર્યો છે. વર્તમાન સમયમાં વડોદરામાં શ્રી રાવજીભાઈ પટેલ જેઓ રાવજી મોટા તરીકે જાણીતા છે તેમો પણ ઘણા તીવ્ર અને કડક અવલોકન આ સંબંધ કર્યા છે. પરંતુ જયપ્રકાશજીએ લોકશાહી શાસન પદ્ધતિ એ માત્ર રાસન પતિ ન રહેતાં કેવી રીતે જીવન જીવવાની પદ્ધતિ વ્યવસ્થા બર્ન (D8-ભૂમિકા ભજવે. આવી વ્યવસ્થા ત્યારે જ ફળીભૂત થાય જ્યારે દરેક mocracy is a Way of Life') તે માટે ચિંતન કર્યું છે. ખાસ કરીને વ્યક્તિ પોતે સામેલ થાય અને પોતપોતાની ભૂમિકા ભજવે, જો કે કટોકટીના સમયગાળા બાદ તેની આ બાબતને કેન્દ્રમાં રાખેલી હતી. જયપ્રકાશજીએ ભારતમાં લોકશાહી મજબૂત અને સુદૃઢ બને તે માટે ભારતમાં લોકશાહીવ્યવસ્થા મજબૂત બને તે માટે તેમણે કેટલાક ઉપાયો કેટલાક પ્રયાસો પણ કર્યા. ખાસ કરીને જનતંત્ર સમાજ, લોકશાહીના
ભારતની પરિસ્થિતિને કેન્દ્રમાં રાખીને તેમણે એક એવી મહેચ્છા વ્યક્ત કરેલી હતી કે એક એવી સામાજિક અને રાજકીય વ્યવસ્થા સ્થપાય જે વ્યવસ્થાની અંતર્ગત સમાજવાદી સિદ્ધાંતો પર આધારિત એક વિકેન્દ્રિત રાજકીય તથા આર્થિક વ્યવસ્થાની સ્થાપના થઈ શકે અને આવા પ્રકારની વ્યવસ્થામાં વ્યક્તિ માત્ર રાજ્ય કે સમાજનું અંગ નહીં બનનાં વ્યવસ્થાના એક અગત્યના ભાગ તરીકે ભૂમિકા ભજવે, એટલે કે આ પ્રકારની વ્યવસ્થામાં વ્યક્તિ એક સક્રિય ભાગીદાર તરીકેની
