Nayopdesh Part 02 Tarangini Tarni

Author(s): Yashovijay Gani, Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasuri Gyanmandir

Page 86

नयामृततलगी-तक्षिणीताचिया समतो भयोगमः। चार्थक्रियाकारि-सदकारिप्रस्थकव्यक्किमेवार्थ क्रियाजनकप्तस्थकव्यक्तौ प्रस्थकस्वसामान्यमपि नास्तीखा: पगमेऽपि न कश्चिद् दोषः / वस्तुवो व्यावृचिविशेषाद्यतिरिक्तेन नैयायिकादिकल्पितसामान्येन (न) कचिदपि निर्वाहस्तन्मते घटत्वादिसामान्यस्यापि समर्थयितुमशक्यत्वात् , मृत्-स्वर्ण-रजत-पाषाणादिघटेषु मृत्त्व-स्वर्णत्वादिना सार्येण तद्वसिद्धेः, अम्तु मृत्त्व-स्वर्णत्वादिव्याप्यं नानैव घटत्वम् , कुलाल-स्वर्णकारजन्यतावश्छेदकतया तन्नानात्वस्यावश्यकत्वात् , नहि स्वर्णघटादौ चक्रादिकं मृद्घटादौ च लोहवर्तुलादिकं हेतुः, अनुगतधीस्तु कथञ्चिदसौ सादृश्यात्, घटपदं तु नानार्थकमित्यभ्युपगमे कथञ्चिदित्यायनिर्वचनेनेवाशक्तिः जनिकायां प्रस्थकत्वसामान्यस्य नास्तित्वाभ्युपगमेऽपि न कश्चिद् दोषः, तत्र प्रस्थकत्वप्रतीतिर्दोषादेवेत्यर्थः / यदप्यतझ्या वृतिव्यतिरिकं सामान्यं घटत्वादिकं नैयायिकादिभिरभ्युपगम्यते तदपि विचारं न सहत इति प्रस्थकत्वसामान्य तथाभूतमविचाररमणीयमेवेति समहनयाकूतमुपदर्शयति-वस्तुत इति / व्यावृत्तिविशेषेति- अघटव्यावृत्त्यपटव्यावृत्त्यादिरूपव्यावृत्तिविशेषेत्यर्थः, आदिपदात् तत्तदर्थक्रियाजनकत्वाद्युपग्रहः / न क्वचिदपि निर्वाहः प्रस्थक एव प्रस्थकत्वसामान्यमतश्यावृत्तिविशेषातिरिकं न सम्भवतीत्येवं न, किन्तु घट-पटादावपि घटत्व-पटत्वादिसामान्यमतावृत्तिविशेषातिरिकं न सम्भवतीत्याशयः।, कथं न निर्वाह इत्यपेक्षायामाह-तन्मत इति-नैगमनयप्रभवनैयायिकादिमत इत्यर्थः / सार्यस्य जातिबाधकत्वं नेयायिकादिभिरुपगतम् , घटत्वादावपि साङ्कथं समस्तीत्यतो न घटत्वादिसामान्यसिद्धिरित्याह-मृत्-स्वर्णेति / 'मृत्त्व-स्वर्णत्वादिना' इत्यत्रादिपदाद् रजतत्व-पाषाणत्वादेरुपग्रहः, मृत्वाभाववति सौवर्णादिघटे घटत्वं वर्तते, घटत्वाभाववति मादेवशरावादौ मृत्त्वं वर्तत इत्येवं परस्परात्यन्ताभावसामानाधिकरण्यम् , मार्दवघटे च मृत्त्वमपि वर्तते घटत्वमपि वर्तत इति तयोः सामानाधिकरण्यमित्येवं मृत्त्वेन सह घटत्वस्य साङ्कर्यम् , तथा स्वर्णत्वाभाववति मार्दवादिघटे घटत्वं वर्तते, घटत्वाभाववति काञ्चनकटक केयूरादौ स्वर्णत्वं वर्तत इत्येवं परस्परात्यन्ताभावसमानाधिकरण्यम्, सौवर्णघटे च स्वर्णत्वं च घटत्वं च वर्तत इति तयोः सामानाधिकरण्यमित्येवं स्वर्णत्वेन सह घटत्वस्य सार्यम् , अनयैव दिशा रजतत्वादिनाऽपि घटत्वस्य साकूर्यमित्येवं साङ्कण घटस्वादिसामान्यस्यासिद्धरित्यर्थः / साङ्कर्यभयाद् घटत्वादेर्मृत्वादिव्याप्यस्य नानारूपस्य घटादिपदस्य नानार्थकस्य चाभ्युपगमे जात्युच्छेदापत्तिलौकिकव्यवहारबाधश्चेत्युपदर्शयति-अस्स्विति / नानाघटत्वाभ्युपगमो न निष्प्रमाणक इत्यावेदनायाह-कुलालेति- कुलालं विनाऽपि सौवर्णघटस्य स्वर्णकारं विनाऽपि मार्दवघटस्य भावन व्यतिरेकव्यभिचाराद् घटत्वावच्छिन्नं प्रति न कुलालत्वेन नवा स्वर्णकारत्वेन कारणत्वं किन्तु मृत्त्वव्याप्यघटत्वावच्छिन्नं प्रति कुलालत्वेन कारणत्वम् , स्वर्णत्वव्याप्यघटत्वावच्छिन्नं प्रति स्वर्णकारत्वेन कारणत्वमित्येवं कुलालस्वावच्छिन्नजनकतानिरूपितजन्यतावच्छेदकतया / मृत्त्वव्याप्यघटत्वस्य स्वर्णकारत्वावच्छिन्नजनकतानिरूपितजन्यतावच्छेदकतया स्वर्णत्वव्याप्यघटत्वस्य सिद्धी घटत्वज़ातिनानात्वस्यावश्यकत्वादित्यर्थः / नन्वेवं मार्दवघटं प्रत्येव चक्रादिकं जनकं न सौवर्णघटादिकं प्रति, एवं सौवर्णघट प्रत्येव लोहवर्तुलादिकं जनकं न मार्दवघटादिकं प्रति व्यभिचारादित्यपि स्यादिति चेत् / अत्र ओमित्येवोत्तरमित्याह-नहीतिस्वर्णघटादौ चक्रादिकं नहि हेतुः, मृद्घटादौ च लोहवर्तुलादिकं नहि हेतुरित्यन्वयः / ननु यदि मृत्त्वादिव्याप्यं नानव घटत्वं तर्हि घटोऽयं घटोऽयमित्यनुगतप्रतीतिर्दिव-सौवर्णघटादौ न स्यात्तन्नियामकस्यैकस्य घटत्वस्याभावादित्यत आहअनुगतधीस्विति / 'कथश्विदसौ सादृश्यात्' इस्यस्य स्थाने 'कथञ्चित्सौसादृश्यात्' इति पाठो युक्तः, सौसाहश्यम्-अतिशयेन सादृश्यम् / एवं सति घटपदस्य नानाप्रवृत्तिनिमित्तकत्वेन नानार्थकत्वमापतदिष्टापत्त्या न दोषावहमित्याइ-घटपदं विति। इत्यभ्युपगमे एवं नैयायिकादिमिरुररीकारे / अत्र सङ्कहनयवादी अरुचिमुपदर्शयति-कयकिरियादीति-यदि मार्दवघदादाने घटत्वं नास्ति तर्हि नानारूप तत्र तत्र सादृश्यनिबन्धनम् , तनिबन्धनं तु घनस्व; मि. नोपार्शयितुं शक्यमित्यशक्तिरेज तनिर्वचनासामर्थ्यलक्ष गा नैयायिकादिभिः स्वस्याविष्क्रियते, तत् किमर्थम् , अतिरिकमातिनीकारेऽपि न तत्र जात्यन्तरमथापि घटत्वं सामान्यं परत्वं सामान्यमित्येवमनुगतप्रतीतिरेकरूपेणाननुमतीकृतेष्वपि सामान्योत मानीस्येवं तैरुपगम्यते कवचिसोसारश्नब जातीनामाबसमानम्, ततश्च तेष्वनुगतमतिरित्य स्यावश्याश्रयणीयत्वे