Nayopdesh Part 02 Tarangini Tarni

Author(s): Yashovijay Gani, Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasuri Gyanmandir

Page 89

212 नयामृततरङ्गिणी-तरङ्गिणीतरणिभ्यां समलहती मयोपदेशः / शब्दानों- शब्द-सममिरुवम्मूताख्यानां त्रयाणां नयानाम , मते स:- प्रस्थका, कगतात् भावाद् नातिरिच्यते- न मिद्यते, शश्च कर्ता च ज्ञ-कारी, ज्ञ-कोंर्गतो झ-कर्तृगतस्तस्मादिति समासः, प्रस्थकाकारजगतात् प्रस्थककर्तगताद् वा प्रस्थकोपयोगादतिरिक्त प्रस्थकं ते न सहन्ते, निश्चयमानात्मकप्रस्थकस्य जम्मृत्तित्वायोगाद् बामप्रस्थकस्याप्यमुफ्कम्भकाले असत्त्वेनोपयोगानतिरेकाश्रयणादन्ततो जानाऽद्वैतनयपर्यवसानाद् वा / न च ज्ञाना-ऽज्ञानात्मकत्वोभयनयविषयसमावेशविरोधात् प्रत्येकमन. यत्वमाझनीयम् , तादात्म्येनोभयरूपासमावेशेऽपि विषयत्व-तादात्म्याभ्यां तदुभयसमावेशात् ; ' विषय. त्वमपि कथञ्चित्तादात्म्यम्' इति तु नयान्तराकृतम्, यदाश्रयेण " अर्था-ऽभिधान-प्रत्ययास्तुल्यनामवेवाः" इति प्राचीनीयत दिक् / / 66 // शब्दनयत्रयमन्तव्योपदर्शकमुत्तरार्ध विवृणोति-शब्दानामिति- अस्य विवरणम्-शब्द-समभिरुवम्मूताख्याना प्रयाणां नयानामिति, 'मते' इति पूरणम् , स इत्यस्य विवरणम्-प्रस्थक इति / नातिरिच्यते इत्यस्थ विवरणम्-न भिद्यत इति / कर्तृगतादित्यत्र समासः कीदृश इत्याकालायामाह-सच कर्ता चश-कारावितिअयमितरेतरयोगन्दः , श-कत्रोर्गतो ज्ञकर्तृगत इति तत्पुरुषः, तथा च द्वन्द्वगर्भस्तत्पुरुषसमासोऽत्रेत्याशयः। एवं सति उत्तरार्द्धस्य यः पर्यवसितोऽर्थस्तमुफ्दर्शयति-प्रस्थकाकारक्षगतादिति / भावादित्यस्यार्थकथनम्-प्रस्थकोपयोगादिति / ते शब्द-समभिरूढवम्भूताख्यास्त्रयः शब्दनयाः। न सहन्ते नाभ्युपमच्छन्ति / कथं न सहन्ते ! इत्याकासायामाह-निश्चयमानास्मकप्रस्थकस्येति- इदं प्रस्थकमितं धान्यमित्याकारकनिश्चयखरूपं यन्मानं तदात्मकस्य प्रस्थकस्ये. त्यर्थः। जडवृत्तिरवायोगात् पौगलिकत्वेन जडात्मको यो बाह्यप्रस्थकावयवीभूतः काष्ठखण्डस्तद्वत्तित्वासम्भवात् / ननु निश्चयमानास्मकप्रस्थकस्य जडवृत्तित्वासम्भवेऽपि बाह्यप्रस्थकस्य जडवृत्तित्वमस्त्येवेति स एव शकर्तृगताद् भावादतिरिक्तः प्रस्थकोऽस्त्वित्यत आह-बाह्यप्रस्थकस्यापीति-यो यदैवोपलभ्यते स तदैवास्ति येदा च नोपलभ्यते तदा : नास्त्येवेति नियमेन प्रमाणाभावादनुपलम्भकाले बाह्यप्रस्थकस्यासत्त्वेन यो येन सहैवोपलभ्यते स तदात्मक इति व्याया स्कोपयोगेन सहैवोपलभ्यमानस्य बानप्रस्थकस्योपयोगाभेदाभ्युपगमात् प्रस्थकोपयोगादतिरिक्तः प्रस्थको न भवतीत्येवं शब्दनया अभ्युपगच्छन्तीत्यर्थः। ननु यो येन सहवोपलभ्यते स तदात्मक एवेति व्याप्तेफररीकारे घटादयोऽपि पदार्था ज्ञानेन सहैवोपलभ्यमाना ज्ञानात्मका एव प्रसज्येरन्निति सर्व ज्ञानात्मकमित्यभ्युपगन्तुर्योगाचारस्य मते प्रवेशः शब्दनयानां स्यादित्यवेष्टापादनमेव समाधानमित्याशयेनाह-अम्तत इति-प्रकारान्तरेण प्रस्थकस्योपयोगात्मकत्वसाधनासम्भवत इत्यर्थः / ननु सम्हादयो नयाः प्रस्थकस्य शानानात्मकत्वं पूत्कुर्वन्ति, शब्दनयाश्च तस्य ज्ञानात्मकत्वं स्वीकुर्वन्ति, न चैकस्य वस्तुनो शानाज्ञानात्मकत्वोमयसम्भव इति वस्तुगत्या प्रस्थकस्य ज्ञानात्मकत्वे अज्ञानात्मकत्वग्राहिनयस्यानयत्वमज्ञानात्मकत्वे ज्ञानात्मकत्वग्राहिमयस्यानयत्वं प्रसज्यत इत्याशय प्रतिक्षिपति-न बेति- अस्य 'आशकुनीयम्' इत्यनेनान्वयः / यद्यज्ञानरूपत्वं प्रस्थकस्य तदा विषयत्वलक्षणसम्बन्धेन ज्ञानरूपस्य तादात्म्यलक्षण सम्बन्धेनाज्ञानरूपस्य तत्र समावेशः, यदि च शानरूपत्वमेव तस्य तदाऽपि खस्यैव स्वविषयत्वमिति तद्वादे स्वीकारेण विषयत्वलक्षणसम्बन्धेन तादात्म्यलक्षणसम्बन्धेन च शामरूपस्य, तद्वादे अज्ञानरूपं सर्व शाने समारोपितमिति आरोप्यस्याधिष्ठाने आध्यासिकतादात्म्यमेव सम्बन्ध इति तादात्म्यलक्षणसम्बन्धनाज्ञानरूपस्य समावेश इति न प्रत्येकमनयत्वप्रसा इति निषेधहेतुमुपदर्शयति-तादात्म्येनेतिअनाण्यासिकतादात्म्यमात्रेणेत्यर्थः। उभयरूपेति- ज्ञानाज्ञानोभयरूपेत्यर्थ / विषयत्व-तादात्म्याभ्यामिति-प्रस्थकस्य जडात्मकत्वे ज्ञानस्य विपयरक्सम्बन्धेनाज्ञानस्य तादात्म्येनेत्येवमुभयरूपसमावेशस्य, प्रस्थकस्य ज्ञानात्मकत्वे स्वसंवेदनं शाममिति ज्ञानस्य विषयत्व-तादात्म्याभ्यामज्ञानस्य विषयत्वसम्बन्धाभावेऽप्याध्यासिकतादात्म्यं ज्ञाने समस्तीति तद्पतादात्यसम्बन्धेनेत्येवमुमयरूपसमावेशस्य च सम्मवादित्यर्थः। ननु सर्वस्य वस्तुनो ज्ञानात्मकत्वमिति योगाचारमताश्रयणेन प्रस्थकस्य ज्ञानात्मकत्वोपपादने तादात्म्यसम्बन्ध एवं केवलोऽवतिष्ठत इति कथं तत्र विषयत्वस्य सम्बन्धता, येन विषयत्व-तादात्म्याभ्यामुभयरूपसमावेशवचममित्यत आह-विषयत्वमपीति / यदाश्रयेण नयान्तराभिप्रायाश्रयेण / तुल्यनामधेया एकसंज्ञाभिषयाः, प्रतिपाद्यानामा उमिधान-प्रत्ययाना भेदे तत्प्रतिपादकस्य शब्दस्थापि मेद: स्यात् , यदा