Nayopdesh Part 02 Tarangini Tarni

Author(s): Yashovijay Gani, Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasuri Gyanmandir

Page 235

मारततरङ्गिणी-तरङ्गिणीतरणिभ्यो समहतो नयोपदेशः / " कालो सहावणियई पुवकयं पुरिसकारेणेगन्ता। मिच्छत्तं ते चेव उ समासओ हुन्ति सम्मत्तं // " [सम्मति, का० 3, गाथा-५३ ] न च तथाभव्यत्वेनैवेतरान्यथासिद्धेः समुदायपक्षोऽनतिप्रयोजन इति शङ्कनीयम् , तथापदार्थकुक्षादेदेखरकारणप्रवेशद् व्यक्तिविशेषपरिचायकत्वेनान्योऽन्यव्याप्तिप्रदर्शकत्वेन च तस्यान्यथासिद्ध्यप्रदर्शक मात्, अत एव-" जं जहा भगवया विटं तं तहा विपरिणमइ” [ ] इति भगव. द्वचनं सुष्ठु सङ्गच्छते, तथापदेनैव तत्रेतरकारणोपसङ्ग्रहात्, इत्थमेव सर्वत्र दृष्टा-दृष्टकारणात्मकपुरुष. . देवजन्योकिरपि न्याय्यैव, तदिदमुक्तं हरिभद्रसूरिभिः"बहभवत्तं जं काल णियइ-पुवकय -पुरिस-किरियाओ। आखिवइ तहसहावं ता तदधीणं तयं पि भवे // 1 // एवं जेणेव जहा होयवं तं तहेव होइ त्ति / ण य दिवपुरिसकारा वि हंदि एवं विरुज्झन्ति // 2 // " [बीजादिविंशतिकायाम् ] यद्येवं सर्वत्र देव-पुरुषकारोभयव्यापारस्तदा किञ्चित् कार्य दैवजन्यमेव किश्चिच्च पुरुषकारजन्य मेवेति विभागः सार्वजनीनः कथमिति चेत् ? कार्यत्वावच्छेदेन तयोः कारणत्वग्रहे तद्विभागः, अन्य. तरस्वल्प-बहुव्यापारवत्वस्यैव नियामकत्वकल्पनादिति गृहाण, स्वल्प-बहुव्यापारवत्वं चानुत्कटोत्कटकारणं पूर्वकृतमेव कारणं पुरुषकार एवं कारणमित्येवमेककारणपरिशेषपक्षस्य चेत्यर्थः / पञ्च कारणाभ्युपगमपक्षस्य सम्य. क्त्वम् , एककारणपरिशेषपक्षस्य च मिथ्यात्वमित्यत्र संमतिगाथासंवादमाह- तदाहुरिति / आचार्याः सिद्धसेनदिवाकरसूरयः। कालो० इति-"कालः स्वभावो नियतिः पूर्वकृतं पुरुषकार इत्येकान्ताः। मिथ्यात्वं ते एव समासतो भवन्ति / सम्यक्त्वम् // " इति संस्कृतम् / न चेयस्य शनीयमित्य नेनान्वयः / तथाभव्यत्वेनैव तथाभव्यत्वलक्षणकारणेनैव / इतरान्यथासिद्धेः तथाभव्यत्वभिन्न कारणानामन्यथासिद्धत्वात् / समुदायपक्षः समुदितकालादिपञ्चकं कारणमिति पक्षः / अनतिप्रयोजनः न किञ्चित्प्रयोजनकः / निषेधे हेतुमाह- तथेति - तथाभव्यत्वघटकं यत् तथापदं, तदर्थकुक्षावित्यर्थः / न च तत्र तथाशकोऽन्यकारणान्यथासिद्धयपदर्शक: किन्तु कार्यव्यक्तिविशेषस्य भव्यत्वनिरूपकस्य परिचायकः, व्यक्तिविशेषरूपकार्य-भव्यत्वरूपकारणयोरितरकारण-भव्यत्वात्मककारणयोश्च परस्परव्याप्तेः, 'तथाभव्यत्वं यत्र तत्र निरुक्तकार्यव्यक्तिः, निरुक्तकार्यव्यक्तिर्यत्र तत्र तथाभव्यत्वम्' इति / 'तथाभव्यत्वं यत्र तत्रान्याखिलानि कारणानि, यत्रान्यान्य· खिलानि कारणानि तत्र तथाभब्यत्वमित्याकारायाः परिचायकश्चेत्याह-व्यक्तिविशेषेति / तस्य तथाशब्दस्य / उक्तार्थे भगवदूचनं प्रमाणयति- अत एवेति- अस्य 'सअच्छते' इत्यनेनान्वयः। जे० इति- “यद् यथा भगवता दृष्टं तत् तथाविपरिणमति" इति संस्कृतम् / तथापदेनैवेति- तथा विपरिणमतीत्यत्रोक्कतथापदेनैवेत्यर्थः। इत्थमेव उक्तप्रकारेणैव / अत्र श्रीहरिभद्रसूरिवचनं प्रमाणयति- तदिदमकमिति / तहमवत्तमिति- " तथाभन्यत्वं यत् काल-नियति-पूर्वकृत-पुरुषकारादीन् / आक्षिपति तथास्वभावं तत् तदधीनं तदपि भवेत् // एवं येनैव यथा भवितव्य बत् तथैव भवतीति / न च देव-पुरुषकारा अपि हन्दि एवं विरुद्धयन्ते // " इति संस्कृतम् / पृच्छति- यद्येवमिति / उत्तरयति-कार्यत्वावच्छेदेनेति / तयोः दैव-पुरुषकारयोः। तद्विभागः किश्चित् कार्य दैवजन्यमेव, किञ्चिच्च पुरुषकारजन्यमेवेति विभागः / नन्वेवं कार्यत्वावच्छेदेन तयोः कारणत्वग्रहे सर्व कार्य दैवजन्यं पुरुषकारजन्यं चेति सुसरां तद्विभागोऽसङ्गत इत्यत आह- अन्यतरेति-दैव-पुरुषकारयोरन्यतरस्मिन् यत् स्वल्पबहुव्यापारवत्त्वं तस्यैव तद्विभागे नियामकत्वस्य कल्पनादिति जानीहि, अर्थाद् यस्मिन् कार्ये दैवस्य स्वल्पव्यापारः पुरुषकारस्य बहुव्यापारस्तत् कार्य पुरुषकारजन्यमेवेति, यस्मिन् कार्ये तु पुरुषकारस्य स्वल्पव्यापारो देवस्य बहुव्यापारस्तत्कार्य दैवजन्यमेवेत्येवं विभागस्तयोः कार्यत्वावच्छेदेन कारणत्वग्रहेऽपि सम्भवतीत्यर्थः / अस्मिन् कार्ये देवस्य बहुव्यापारवत्त्वं पुरुषकारस्याल्पव्यापारवत्त्वमिति, एतस्मिन् कार्ये पुनः पुरुषकारस्य बहुव्यापारवत्त्वं देवस्य च स्वल्पव्यापारवत्त्वमिति केन प्रमाणेन कल्प