Nayopdesh Part 02 Tarangini Tarni

Author(s): Yashovijay Gani, Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasuri Gyanmandir

Page 237

नयामृततरङ्गिणी-तरङ्गिणीतरणिभ्यां समलहतो नयोपदेशः / “जो दिव्वेण पखित्तो तहा तहा हन्त पुरिसकारु त्ति। तत्तो फलमुभयजमवि भन्नइ खलु पुरिसकाराओ॥१॥ एएण मीसपरिणामिए उ जंतंमि तं च दुगजण्णं / दिव्वाउ णवरि भन्नइ णिच्छयओ उभयज सव्वं // 2 // " [बीजादिविंशतिका ] -- अत्र मिश्रपरिणामिन इत्यस्यानुत्कटत्वेन परिणामित इत्यर्थः / ननु यत्र भोजकादृष्टेन भोजनं भोक्तृव्यापार विनैवोपनामितं तत्र भोक्तृयत्नस्यानुत्कटोऽपि क इव व्यापार इति चेत् ? तदीयचेष्टास्वावच्छिन्ने तदीययत्नत्वेन हेतुत्वात् सामग्र्युपनायकोऽपि मुखप्रक्षेपादिरूप एव, प्रापकादृष्टेन आकस्मिकधनप्राप्त्यादिस्थलेऽपि प्रतिग्रहादियत्नोऽवर्जनीय एव, किं बहुना ? यत्र व्यक्त्या यत्नो न कोऽपि दृश्यते तत्र देवाक्षेपकभवान्तरीययत्नेनाप्युभयोस्तुल्यकक्षात्वमुपपादनीयम् , प्रधान-गुणभावस्यापेक्षिकत्वेन तद. बाधकत्वात्, तदुक्तम्" पुवकयं कम्म चिय चित्तविवागमिह भन्नई दिव्यो। कालाइएहि तप्पायणं तु तहपुरिसकारु त्ति // 1 // इय समणीइयोगा इयरेयरसंगया उ जुज्जन्ति / इय दिव्व-पुरुसगारा पहाण-गुणभावओ दो वि // 2 // " . [बीजादिविंशतिका ] . देवम् आर्षत्वात् पुंस्त्वम् , कालादिभिस्तत्परिपाचनमिति- कृदभिहितन्यायात् कालादिभिः परिपकं केवलान्वयिनो दैवमात्रजन्यत्वेनाभिमते सत्त्वान्न व्याघात इत्यर्थः / उक्ताभिप्रायकहरिभद्रसूरिवचनसंवादमुपदर्शयतितदिदमभिप्रेत्योक्तमिति / जो दिव्वेण इति- "यो देवेन प्रक्षिप्तस्तथा तथा हन्त पुरुषकारोक्तिः। तत् ततः फलमुभयजमपि भण्यते खलु पुरुषकारतः // एतेन मिश्रपरिणामिनस्तु यत् तन्मात्रं च द्वयजन्यम् / दैवात् तु नवरं भण्यते निश्चयत उमयजं सर्वम् // " इति संस्कृतम् / ननु मिश्रपरिणामिनस्तु यत् तत् कथं देवमात्रजन्यमित्यत आह-अत्रेतिउक्तहरिभद्रसूरिवचने / “परिणामित" इत्यस्य स्थाने "परिणामिन" इति पाठो युक्तः / सर्वस्य पुरुषकारजत्वमसहमानः शङ्कते- नन्विति। उत्तरयति- तदीयचेष्टात्वावच्छिन्न इति / सामग्र्युपनायकोऽपि सामन्यनुमापकोऽपि / मुखप्रक्षेपादिरूप एवेति- मुखे भक्तादेहस्तादिना प्रक्षेपादिरपि तदीयचेष्टात्वावच्छिन्न एवं तं प्रत्यपि तदीययत्नत्वेन यत्नस्य कारणत्वाद् यत्नरूपकारणमन्तरेण निरुक्तचष्टव न सम्भवतीति तदीयचेष्टारूपकार्येण तत्कारणीभूतस्तदीयप्रयत्नोऽनुमीयत एवेति प्रयत्नलक्षणपुरुषकारस्य न तत्र व्यभिचार इत्यर्थः, अन्यत्रापि पुरुषंकारस्य व्यभिचारमपाकरोति-प्रापकादृष्टेनेति-धनप्रापकदैवेनेत्यर्थः, प्रापकादृष्टेनापि प्रतिग्रहादियत्नसहकृतेनैव धनप्राप्तिरिति पुरुषकारस्तत्राप्यस्तीति न व्यभिचार इत्यर्थः / यत्र न कोऽपि यत्न इदानीमुपलभ्यते तत्रापि देवस्य कारणतयांऽभ्युपगतस्य कारणं जन्मान्तरीयप्रयत्नोऽपि तत्कारणं भवत्येवेति न तत्रापि कार्ये पुरुषकारस्य व्यभिचार इत्याह - कि बहुनेति / उभयोः दैव-पुरुषकारयोः / तुल्यकक्षत्वं समानयोगक्षेमत्वम् / ननु यत्र यत्नो न दृश्यते तत्र जन्मान्तरीयस्य यत्नस्य सद्भावेऽपि तस्य गौणत्वमेव, प्राधान्येन त्वदृष्टस्यैव कारणत्वमित्यत आह-प्रधान-गुणभावस्येति-किश्चित्कार्ये दैवस्य प्राधान्यं पुरुषकारस्य गुणभावः, क्वचित् कार्ये पुरुषकारस्य प्राधान्यं देवस्य गुणभाव इत्येवं प्रधान-गुणभावस्यापेक्षिकत्वेन पुरुषकारकारणत्वाबाधकत्वादित्यर्थः, अत्रापि हरिभद्रसूरिव वनं संवादकमुपदर्शयति-तदुक्तमिति / पुधकयं ति- "पूर्वकृतं कर्मेव, चित्रविपाकमिह भण्यते दैवम् / कालादिकैस्तत्पाचनं तु तथा पुरुषकार इति // इति समयनीतियोगाद् इतरेतरसङ्गतौ तु युज्यते / इति देवपुरुषकारौ प्रधान-गुणभावतो द्वावति" इति संस्कृतम् / दिब्धो इत्यस्य संस्कृतं देवमिति- एवं सति नपुंसकेन भाव्यमिति दिव्बो इत्येवं पुलिंङ्गवचनं कथमित्यपेक्षायामाह- आर्षत्वात् पुंस्त्वमिति / कालादिभिरिति- "कृदभिहितो भावो द्रव्यवत् प्रकाशते” इति न्यायबलात् कालादिभिः परिपाचनमित्यस्य कालादिभिः परिपक्वमित्यर्थ इत्यर्थः, तथापुरुषकार इतीत्यस्य फलितमर्थमावेदयति-देवपरिणतस्यैवेति, यस्यात्मनो दैवरूपः परिणामः प्रथमतोऽभवत् तस्यैव दैवरूपपरि