Nayopdesh Part 02 Tarangini Tarni

Author(s): Yashovijay Gani, Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasuri Gyanmandir

Page 165

308 नयाभूततरङ्गिणी-तरङ्गिणीतरणिभ्यां समलतो नबोपदेशः / स्यापरोक्षत्वापत्तेः, मुखं त्वधिष्ठानपरोक्षमिन्द्रियसन्निकर्षात् , अत एवादशैं मुखमित्यपरोक्षभ्रमोत्पत्तेनानिर्वचनीयमुखान्तरोत्पत्तिः / न च मुखस्येन्द्रियसन्निकर्षाभावः, कतिपयावयवावच्छेदेन तत्सत्त्वात्, आसत्तेविंशदावभासप्रतिबन्धकस्वेऽपि तत्रादर्शसन्निधानस्योत्तेजकत्वेन दोषाभावात् / आदर्शादिनाऽमिहतचक्षुषो मुखाभिमुखविजातीयसंयोगात् तदपरोक्षत्वमित्यपि कश्चित् / ननु किमित्येवं वर्ण्यते मुखमधिष्ठानमिति ? आदर्श एवाधिष्ठानमस्तु, तत्र च मुखाभावाज्ञानेन मुखोत्पत्तिस्तत्संसोत्पत्तिर्वास्तु, आदर्श मुखमिति प्रतीतेरेवमप्युपपत्तेः, मुखं यद्यपरोक्षं तर्हि तत्संसर्गस्य, यदि च नापरोक्षं तर्हि इतीदमंशे ज्ञानस्य प्रत्यक्षत्वेऽपि तथेदमः प्रत्यक्षवेऽपि च रजतांशे ज्ञानस्य प्रत्यक्षत्वं रजतस्य प्रत्यक्षत्वं च न स्यात्, रजताकारवृत्त्यवच्छिन्नचतन्य-रजतावच्छिन्न चैतन्ययोर्भेदात् , रजतस्य च प्रमातृसत्तातिरिक्तसत्ताकवादित्यर्थः / आदर्श मुखा. न्तरोत्पादानभ्युपगमेऽपि मुखं त्वषिष्ठानमिन्द्रियसनिकर्षादपरोक्षमिति तद्वतं कल्पितं भेदमात्रमादर्शस्थत्वं च कल्पितमपरोक्ष. मित्यादशैं मुखमित्यपरोक्षभ्रमोत्पादः सम्भवत्येवेत्साह- मुखं त्विति- "मुखं त्वधिष्ठानपरोक्षं". इत्यस्य स्थाने "मुखं त्वधिष्ठानमपरोक्षं" इति पाठो युक्तः। अत एव इन्द्रियसत्रिकर्षान्मुखस्यापरोक्षत्वादेव / मुखस्येन्द्रियासनिकृष्टस्वाशहां प्रतिक्षिपति-न चेति / तत्र हेतुमुपदर्शयति-कतिपयेति / तत्सत्वात् इन्द्रियसन्निकर्षसत्त्वात् / नम्वादर्शसनिधानस्थले स्वमुखस्येन्द्रियसनिकृष्टत्वेऽपि विशदप्रत्यक्षं न भवति ततोऽत्यन्तमिन्द्रियसन्निधानं विशदप्रत्यक्षप्रतिबन्धकमित्यादर्श सम्मुखस्थेऽप्यत्यन्तासत्तिीवास्थमुखे इन्द्रियस्य समस्त्येवेति न तस्य विशदप्रत्यक्षं किन्वादशस्थमुखान्तरस्यैवे. त्यादर्श मुखान्तरस्योत्पत्तिरवश्यमभ्युपेयेत्यत आह-आसत्तेरिति- अत्यन्तसन्निकर्षस्येत्यर्थः / अविशदप्रत्यक्षं मुखस्येन्द्रियात्यन्तसनिहितस्यादर्शसन्निधानकालेऽपि भवत्येवेत्यत उक्तम्-विशदेति / तत्र विशदावमासिप्रत्यक्षं प्रति अत्यन्ते. न्द्रियासत्तिः प्रतिबन्धिकेत्येवं प्रतिबध्यप्रतिबन्धकभावे / उत्तेजकत्वेनेति- उत्तेजकत्वं प्रतिबन्धकताकारणतान्यतरावच्छेदकीभूताभावप्रतियोगित्वम् , प्रकृते विशदावमासिप्रत्यक्षं प्रति आदर्शसन्निधानामावविशिष्टेन्द्रियात्यन्तासत्तेः प्रतिबन्धकत्वेन तादृश. प्रतिबन्धकतावच्छेदकीभूताभावप्रतियोगित्वेनादर्शसन्निधानस्योत्तेजकत्वमिति आदर्शसन्निधानकाले निरुक्तप्रतिबन्धकस्यासत्त्वेनन्द्रियात्यन्तसनिहितस्यापि मुखस्य विशदावभासिप्रत्यक्षसम्भवादित्यर्थः / चक्षुषो मूलावयवसंयोगनिबन्धनसंयोगस्यात्यन्ता. सत्तिरूपस्य बलेन मुखस्य न प्रत्यक्षं, किन्त्वप्रावयवसंयोगनिबन्धनसंयोगेनैव, यथाऽप्रदेशस्थितघटादीनां प्रत्यक्षं तथैव मुखस्यापि प्रत्यक्षं, चक्षुरादर्शदेशं गत्वाऽऽदर्शनाभिहतं मुखसम्मुखं भूत्वा स्वापावयवावच्छिन्नं सम्मुखेन संयुज्यते, तादृशविजातीयेन्द्रियसंयोगेन मुखस्य प्रत्यक्षमिति कस्यचिन्मतमुपदर्शयति- आदर्शादिनेति / तदपरोक्षत्वं मुखस्यापरोक्षत्वम् , ननु मुखेऽधिष्ठाने भेदस्यादर्शस्थत्वस्य चानिर्वचनीयस्योत्पत्तिः किमिति परिकल्प्यते ? आदर्शस्यैवाधिष्ठानत्वमुररीकृत्य तत्र मुखान्तरोत्पत्तिस्तस्कल्पने गौरवे वा मुखत्य संसर्गोत्पत्तिरेवास्तु, ततोऽप्यादर्श मुखमिति प्रतीतिरुपपद्यत एव, तत्र यदि मुखाभावज्ञानं स्यात् तदा मुखोत्पत्तिस्तसंसर्गोत्पत्तिा न भवेन चैवमिति मुखाभावाशानमेव तत्र मुखस्य तत्संसर्गस्य वा कारणमित्याशङ्कते-नन्विति- मुखमधिष्ठानमित्येवं किमिति वर्ण्यत इत्यन्वयः / तत्र च आदर्श च / तत्संसर्गेतिमुखसंसर्गेत्यर्थः। एवमपि आदर्श मुखोत्पत्तेर्मुखसंसर्गोत्पत्तेर्वा भावेनापि / मुखोत्पत्तिमुखसंसर्गोत्पत्त्योर्यद् विकल्पनं तत्र हेतुमुपदर्शयति-मुखमिति- प्रीवास्थमुखमेवादर्श मुखमिति प्रत्यक्षात्मकप्रतीतौ भासते, मुखेन समं मूलावयवावच्छिन्नचक्षुःसंयोगो विद्यते, तस्याप्यादर्शसन्निधानतो मुखप्रत्यक्षं प्रति कारणस्वमित्यन्यथैव मुखप्रत्यक्षस्य विशदस्योपपत्त्या न तदर्थ मुखोत्पत्तिरादर्श आवश्यकीत्याशयेनोक्तम्- मुखं यद्यपरोक्षमिति / अपरोक्षमपि मुखं प्रीवास्थमेव न त्वादस्थिमतोऽपरोक्षस्यापि मुखस्य संसर्गोत्पत्तिरादर्श आवश्यकी, यद्बलादादर्शाधिकरणकत्वेन मुखस्यादर्शे मुखमिति प्रतीतावभासनमित्याशयेनाह- तर्हि तत्संसर्गस्येति- अस्य स्वीकर्तव्यत्वादित्यनेनान्वयः, तथा च मुखस्य प्रत्यक्षत्वेऽपि आदर्श व्यावहारिकस्य मुखसंसर्गस्याभावात् प्रातीतिकमुखसंसर्ग एव आदर्शऽवभासत इति प्रातीतिकमुखसंसर्गस्योत्पत्तेः प्रत्यक्षस्वानुरोधेन स्वीकर्तव्यत्वादित्यर्थः / यदि च नापरोक्षमिति- अग्रावयवावच्छिन्नचक्षुःसंयोगस्यैव विशदप्रत्यक्षं प्रति कारणत्वमिति मुखे व्यावहारिके अग्रावच्छिन्नचक्षुस्संयोगस्थाभावात् तदपरोक्षं न भवति यदीत्यर्थः। तहीति- आदर्श