Nayopdesh Part 02 Tarangini Tarni

Author(s): Yashovijay Gani, Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasuri Gyanmandir

Page 173

नयाततरङ्गिणार शिणीतरनिया तो नयोपदेशः। तवणस्यार्थवादताया बावश्यकत्वात् , फलवत्ता तु तासां सरस्वशुद्धिद्वारा अवणाचधिकारोपयोगात्, प्रमातृभेदाङ्गीकारात् सत्तत्फलभोगोत्तरमिममिति विशेषणादेतत्कल्पावच्छेदेन मानवभवानावृत्त्या या भविष्यति, तदेवं व्यवस्थितमेकानेकवा दिनां जीवस्वरूपम् / तत्रान्तःकरणमध्यस्यतेऽहमिति रजवामिव सर्पः केवलस्य तस्य साक्षिभास्यत्वात् , तत्तत्कार्याकारपरिणतस्यैव साक्षिणा भानमित्यहमाकारेण परिणतस्य तस्याच्यासोऽयमहङ्काराध्यास इति गीयते / अयं च न सोपाधिक उपाधेरभावात् , .. अहम इति स्वहङ्काराज्ञानयोरेकचैतन्याध्यासाद् दग्धृत्वायसोरेकवह्निसम्बन्धादयो दहतीतिवत् / तवान्तःकरणं स्मृति-प्रमाण-वृत्तिसङ्कल्पविकल्पा-ऽहंवृत्त्याकारेण परिणतं चित्त-बुद्धि-मनो-ऽहकारशब्दैमुक्तिरेव सर्वजीवमुक्तिरित्येवमक्रमेणैव मुक्त्यङ्गीकारे इत्यर्थः / एकस्यैव फलवत्त्वेऽपीति- येनोपासनेनैकजीवमुक्तिलक्षणसर्वजीवमुक्तिस्तस्यैवोपासनस्य मुक्तिरूपप्रयोजनवत्वेऽपीत्यर्थः / इतरेषु मुत्तिफलकोपासनव्यतिरिक्तोपासनेषु / तच्छवणस्य मुन्तिरूपफलवत्त्वश्रक्मस्य / यदि चान्योपासनवचनानामर्थवादमात्ररूपत्वेन न फलवत्त्वं तर्हि निष्प्रयोजनानां तेषामाचरणं प्रेक्षावद्भिरकर्तव्यपद्धतिमापद्यत इत्यत आह- फलवत्ता विति, तासाम् अन्योपासनानाम् , अन्योपासनाभिरन्तःकरण शुरचा तदनुष्ठाता मुमुक्षुः पुरुषः श्रवणाधिकारी भवति, ततश्च स मुक्को भवतीत्येवमम्योपासनाना सत्त्वशुद्धिद्वारा श्रवणाधिकारोपयोगात् फलवत्तेत्यर्थः / ननु जीवस्यैकत्वे तत्तदुपासनानन्तरमपि भवे पुनरावर्तनमस्त्येव, एकस्य जीवस्य जीवसमष्टश्वभिमानिनो मुक्ती सत्यामशेषजीवानां पुनर्भवानवतारो नान्यथेति तत्तदुपासनानन्तरं भवानावृत्तिश्रवणं कथं सङ्गतमिस्थत आह-प्रमातृभेदाङ्गीकारादिति- जीवस्यकत्वेऽपि तत्तदन्तःकरणस्याज्ञानजस्यानन्तशक्त्याकलिताशानशफिमेदात तत्तवृत्यवच्छिन्न बैतन्यलक्षणप्रमातुर्भेदस्य स्वीकाराद् विभिनस्य तत्तदुपासनकर्तुः प्रमातुस्तत्तत्फलोपभोगोत्तरं पुनरनावृत्त्या भवानावृत्तिश्रवणं सुसनतमित्यर्थः। वा अथवा। तत्तदुपासनाफलप्रतिपादिका श्रुतिः "इमं मानवमावर्त नावर्तते" [छान्दोग्योपनिषद्, 4. 15...] इत्येवंरूपा, तत्र मानवमावर्तमित्यस्य इममिति विशेषणात् इममिति विशेषणोपादानात् एतस्करपावच्छेदेन यस्मिन् कल्पे यस्य हिरण्यगर्भाधुपासनं तत्कल्पावच्छेदेन तस्य मानवभवानावृत्त्या भवानावृत्तिश्रवणमुपपन्नं भविष्यतीत्यर्थः, ब्रह्मणो दिवसस्य यावान् समयः स एककल्पतयोच्यते, ब्रह्मदिनं क्रमिकोत्पन्नचतुदेशमन्ववस्थानसमयो भवति, एकैकस्य मनोर्दिव्यैकसप्ततियुगावस्थानम्, “मन्वन्तरं तु दिव्यानामेकसप्ततिः " [ ] इति वचमात्, कृतयुगादिचतुष्टयं दिव्ययुगमेकमुच्यते, दिव्यं युगसहस्रं तु ब्रह्मणो दिनमिति वचनाच दिव्ययुगसहस्नप्रमाणं ब्रह्मणो दिनं तत्प्रमाणकश्चैककल्पस्तदवच्छेदेन तत्कल्पाधिकरणकहिरण्यगर्भायुपासनकर्तृणां भवानावृत्तिः, न पुनः सर्वथा भवानावृत्तिरिति भावः / उपसंहरति-तदेवमिति / तत्र निरुतस्वरूपे जीवे / अन्तःकरणमिति साध्यासस्तथेत्यर्थः। अहमाकारणान्तःकरणस्य जीवे किमर्थमध्यास इष्यत इत्यपेक्षायामाह- केवलस्येति- अहमाद्याकारेणापरिणतस्येत्यर्थः / तस्य अन्तःकरणस्य / “साक्षिमास्यत्वात्" इत्यस्य स्थाने " साक्ष्यभास्यत्वात्" इति पाठो युक्तः। 'अहं सुखी, अहं दुःखी, अहं यते' इत्येवमन्तःकरणं प्रतीयते न तु केवलमिति केवलस्य तस्य साक्षिणाप्य. भानादहमित्येवंरूपेण जीवे तस्याध्यासस्तद्भानान्यथानुपपत्त्या कल्प्यते इत्यर्थः। अमुमेवार्थ स्पष्टयितुमाह- तत्तत्कातितत्तत्कार्याकारपरिणतस्यैवेत्यनन्तरं तस्येति दृश्यम् , एवकारेण तत्तत्कार्याकारेणापरिणतस्य तस्य व्यवच्छेदः, तस्येत्यस्यान्तःकरणस्येत्यर्थः / जीवेऽहमित्याकारेण योऽन्तःकरणस्याध्यासलक्षणोऽहङ्कारः स उपाधेरभावान्न सोपाधिकः किन्तु निरुपाधिक एवायमित्याह-अयं चेति। अन्तःकरणस्य जीवेऽहमित्याकारेणाध्यासतोऽहङ्कारस्वरूपनिष्पत्तिस्तस्याङ्कारस्याज्ञानस्य चैकचैतन्येऽध्यासादहमज्ञ इति प्रतीतिरुपपद्यत इत्याह-अहम इति विति। उभयोरेकस्य सम्बन्धात् कार्यान्तरं भवतीत्यत्र दृष्टान्तमाहदग्धत्वेति / एकस्यैवान्तःकरणस्य चित्तबुद्धिमनोऽहवारशब्देन व्यवहियमाणत्वं कार्यभेदादुपदर्शयति-तश्चान्तःकरणमिति / स्मृतीति-स्मृत्याख्यवृत्तिरूपेण परिण मन्तःकरणं चित्तमिति व्यवहियते, प्रत्यक्षानुमानादिप्रमाणवृत्तिरूपेण परिणतमन्तःकरणं बुद्धिरित्यभिधीयते, साल्पविकल्पादिवृत्तिरूपेण परिणतमन्तःकरणं मन इति गीयते, अहमाकारवृत्तिरूपेण परिणतमन्तःकरणमहहार इत्येवं व्यपदिश्यते, अन्तःकरणस्य निरुकचतुष्टयरूपत्वं संवदतीदं वचनम्-मनो बुद्धिरहवारश्चित्तं करणमिष्यते