Nayopdesh Part 02 Tarangini Tarni

Author(s): Yashovijay Gani, Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasuri Gyanmandir

Page 116

नयामततरङ्गिणी-तरङ्गिणीतरसिम्यां समलखो बयोपदेशः / 259 श्रयमेतदर्थः-यद् वस्तुन:-जीवादेः, नाम-यथा गोपालदारकस्येन्द्र इति, स्थितमन्यार्थ इविपरमार्थत त्रिदशाधिपेऽवस्थानात् , तदर्थनिरपेक्षमिति-इन्द्रार्थनिरपेक्षम् , 'इदि परमैश्वर्ये' इति धात्वर्थस्य गोपालकेऽभावात् , तथा पर्याय:-शक-पुरन्दरादिभिः, नाभिधीयते इति पवम्भूतं नाम, इह नाम-नामवतोरभेदोपचाराद् गोपालकवस्त्येव नामोच्यते, तथान्यार्थेऽवर्तमानमपि किश्चिद् यादच्छिकं-डित्थडवित्थाविवचनम्, चशब्दादित्वरं यावद्रव्यमावि च बाह्यम् , यत् तु " णाम [ आवकहियं ]' इति सूत्रे प्रोक्तं तत् प्रतिनियतजनपदसंज्ञामाश्रित्यैवेति ध्येयम् / ननु -- गङ्गायां घोषः' इत्यत्र गङ्गापदेन गडावीरमभिधीयते, तत्र किं नामनिक्षेपस्य प्रवृत्तिरुत निक्षेपान्तरस्य ? नायः-जाह्नव्यादिपर्यायाभिधेयत्वेन तत्र . नामनिक्षेपाप्रवृत्तेः, नापि द्वितीयः,-प्रसिद्धनिक्षेपान्तराविषये तत्राप्रसिद्धनिक्षेपकल्पने तदियत्ताक्षतिप्रसगादिति चेत् ? न-" जत्थ य जं जाणिज्जा, णिरकेवं णिरिकवे गिरवसेसं" [अनुयोगद्वारे गा० 1] नामेति। गोपालदारकस्येन्द्रेति यन्नाम तत् कथमन्यार्थे स्थितमित्यपेक्षायामाह-परमार्थत इति / इन्द्रार्थनिर. पेक्षमिति - इन्द्रशब्दस्य निरुक्तिलभ्यो योऽर्थस्तदनपेक्षमिति तदर्थः। कथमिन्द्र शब्दार्थनिरपेक्षमित्याकाङ्खायामाह- इदीतिइदिधातुः परमैश्वर्यरूपार्थे वर्तत इति परमैश्वर्यरूपस्य धात्वर्थस्य गोपालदारकेऽभावाद् भवति गोपालदारके इन्द्रेति नाम तदर्थनिरपेक्षमित्यर्थः / “गोपालकेऽभावात्" इत्यस्य स्थाने ' गोपालदारकेऽभावात्" इति पाठो युक्तः। पर्यायानभिधेयं चेत्यस्यार्थ कथयति-पर्यायैरिति- इन्द्रशब्दसमानार्थकैरित्यर्थः, येन शब्देन सह यस्य शब्दस्यैकप्रवृत्ति. निमित्तकत्वं स शब्दस्तस्य शब्दस्य पर्याय इति इन्द्राब्दस्य यदेव प्रवृत्तिनिमित्तं तदेव शकादिशब्दस्य प्रवृत्तिनिमित्तमिति भवन्ति इन्द्रशब्दस्य शकादिशब्दाः पर्यायाः / निगमयति- एवम्भूतं नामेति / एवम्भूतं गोपालदारकवस्तु तत् कथं नाम ? गोपालदारकस्यार्थरूपत्वान्नाम्नश्च शब्दात्मकत्वादिसत आह-इहेति- प्रकृते इत्यर्थः / विरुद्धधर्माकान्तयोर्नाम-नामवतोः परमार्थतोऽभेदासम्भवादाह- अभेदोपचारादिति / 'गोपालकवस्त्येव" इत्यस्य स्थाने " गोपालदारकवस्त्वेव" इति पाठो युक्तः / तथा एवम् / अन्याथै यत्रार्थे इदानीन्तनपुरुषैः सङ्केतितं तद्भिन्नेऽर्थे / अवर्तमानमपि वाच्यवाचकभावसम्बन्धेन वृत्तिविकलमपि, आधुनिकसङ्केतविषयीभूतार्थभिन्नार्थावाचकमपीति यावत् / किश्चित् परिमितम् , यारच्छिकं स्वेच्छयैव केनापि पुरुषेणाभिनवव्यवहारप्रवृत्तये काष्ठमयहस्त्यादिवस्तुनि वाचकतया परिभावितम् , एतादृशं किमित्यपेक्षायामाह-डित्थडवित्थादिवचन मिति / चशब्दात 'यादृच्छिकं च' इति चकारात्। इत्वरं यत्किधिकालस्थायि, यावाव्यभाविच यावत्कालमभिधेयमवतिष्ठते तावत्कालमनुवर्तमानम्, सत् नाम, ग्राह्यं ज्ञातव्यम् / ननु नामाऽभिधेयस्य विनाशेऽपि यावलोकानां व्यवहारः प्रवर्तते तावत्कालावस्थायित्वाद् यावत्कृथिक सूत्रे भणितं तत् कथमित्यत आह-यत्त्विति / णाम जावकहियं नाम यावत्कथिकम् / तत् नाम्नो यावत्कथिकत्वकथनम्, प्रतिनियता या जनपदसंज्ञा-अमुकदेशविशेषस्यामुकनाम तामवलम्ब्य नाम्नो यावत्कथिकत्वकथनं सूत्रे इत्यर्थः / शङ्का-समाधानाभ्यां नामनिक्षेपस्य विशेषाऽवगति शिष्याणामाधातुं परस्य शङ्कामुत्थापयति-नन्वित्यादिना / 'अभिधीयते' इत्यस्य 'प्रतिपाद्यते' इत्यर्थः, तेन गापदेन गङ्गातीरस्य शक्त्या प्रतिपादनाभावेऽपि न क्षतिः। नाद्य इति-नामनिक्षेपस्य प्रवृत्तिरिति पक्षो न सम्भवतीत्यर्थः / निषेधे हेतुमाह-जाह्नव्यादीति- गङ्गातीरे घोष इत्यवगतये यथा गङ्गायां घोष इति वाक्यं प्रवर्तते तथा जालव्यां घोष इति भागीरथ्यां घोष इत्यादिवाक्यान्यपि प्रवर्वयितुं शक्यन्त एवेति जाहव्यादियों गङ्गापदस्य पर्यायस्तदभिधेयत्वेन- तत्प्रतिपाद्यत्वेन तत्र गङ्गातीरे नामनिक्षेपप्रात्त्यसम्भवात्- नामनिक्षेपलक्षणसन्निविष्टस्य पर्यायानभिधेयत्वस्य तत्राभावादित्यर्थः / तत्र निक्षेपान्तरप्रवृत्तिरिति द्वितीयविकल्पं प्रतिक्षिपति-नापि द्वितीय इति / निषेधे हेतमाह-प्रसिद्धति-प्रसिद्धस्य निक्षेपान्तरस्य नामनिक्षेपभिन्नस्य स्थापना-द्रव्य-भावनिक्षेपत्रयस्याविषये तत्र गमा'तीरेऽप्रसिद्धस्य- प्रसिद्धनामनिक्षेपादिचतुष्टयभिन्नस्य निक्षेपस्य कल्पने तदियत्तायाः-निक्षेपाश्चत्वार एवेत्येवं निक्षेपेयत्तायाः क्षतिप्रसङ्गादित्यर्थः / उक्काशङ्कायां प्रतिविधानमाह-नेति / जत्थति- " यत्र यं जानीयानिक्षेपं निक्षेपेनिरवशेषम्" इति संस्कृतम् / त्यनेन इत्यादिगाथावचनेन / यथापरिक्षानं परिज्ञानमनतिक्रम्य / निक्षेपान्तरकल्पनायाः प्रसिद्धनिक्षेप