________________
88
નિરંજન રાજ્યગુરુ
ભારતીય જૈન સંપ્રદાયના અનેક ફાંટાઓમાં અગણિત સાધુ-કવિઓ થઈ ગયા છે. શ્રી મોહનલાલ દેસાઈના “જૈન ગૂર્જર કવિઓ' ગ્રંથની મુ. શ્રી જયંતિભાઈ કોઠારી દ્વારા સંશોધિતસંવર્ધિત બીજી આવૃત્તિના ૧૦ ભાગોમાં ૧૪૦૦થી વધુ જૈન કવિઓ અને તેમની પાંચ હજાર ઉપરાંતની સાહિત્યકૃતિઓ વિશે પ્રમાણભૂત નોંધ મળી આવે છે. આ મહાગ્રંથના છઠ્ઠા ભાગમાં પૃ. ૩૫૦થી ૩૫૩ સુધીમાં ચિદાનંદજીની આઠ કૃતિઓ વિશે સંદર્ભ સહિત વિગતો અપાયેલી છે, તેના પરથી જાણવા મળે છે કે ૧૪૩ વર્ષ પહેલાં વિ. સં. ૧૯૨૫માં જ ભાવનગરમાંથી શિલાછાપ પ્રેસમાં મુનિરાજશ્રી કપૂરચંદજી કૃત ગ્રંથાવલિ' પ્રકાશિત થયેલી. એ પછી શ્રી કર્ખરવિજયજી મહારાજ દ્વારા ‘ચિદાનંદજી કૃત પદ્યાવલી' ભા-૨ જૈન ધર્મપ્રચારક સભા ભાવનગરના સહયોગથી પ્રકાશિત થઈ. જેનું પુનઃ પ્રકાશન વિ. સં. ૨૦૫૧માં શ્રી જિનસાધન આરાધના ટ્રસ્ટ, મુંબઈ દ્વારા થયું છે.
દયા છત્રીશી', “પ્રશ્નોત્તરમાલા' “સ્વરોદય', “અનુભવ વિલાસ' નામે બહોંતેરી અથવા પદસંગ્રહ, “પુગલ ગીતા', “પરમાત્મ છત્રીશી', ‘હિત શિક્ષારૂપ દોહા' અને છૂટક “સર્વયાઓ' જેવી રચનાઓ અધ્યાત્મયોગી ચિદાનંદજીના નામે મળી આવે છે, પરમ ચેતનાને મેળવવાની ભક્તની વ્યાકુળતા એના રોમરોમમાંથી પ્રગટે છે. ચિદાનંદજીની વાણીનો શબ્દસાધનાનો યાત્રાનો પ્રારંભ પોતાની વિરહાનુભૂતિનું શબ્દમાં અવતરણ કરવાની સાથે થાય છે. ત્યાંથી શરૂ કરીને ચિદાનંદજી આત્મસાક્ષાત્કાર અને પછી પરમાત્મા સાક્ષાત્કારની ભૂમિકાઓ સુધી કઈ રીતે પહોંચ્યા એનો સંપૂર્ણ આલેખ આપણને ચિદાનંદજીની રચનાઓમાંથી પ્રાપ્ત થાય છે.
ચિદાનંદજી સાધક છે, ભક્ત છે, અવધૂત છે, યોગી છે અને જીવન્મુક્ત સિદ્ધ પણ છે. એમના શબ્દો જ ભવિષ્યના સાધકો માટે અધ્યાત્મયાત્રાની કેડી કંડારી ગયા છે. પરમ પ્રિયતમ-ચેતન; પ્રિયા સુમતા-સુમતિ કે સર્વિદ્યા; અને કુમતિ, કુમતા, શોક્ય-અવિદ્યા; એ ત્રણ પાત્રોને લઈને ચિદાનંદજીએ પોતાની અનુભૂતિને વાચા આપી છે. કવિ ચિદાનંદજીનાં પદો, સ્તવનો અને અન્ય તમામ રચનાઓ તપાસતાં એમના વ્યક્તિત્વની જે લાક્ષણિકતાઓ નજરે ચડે છે તે જોઈએ તો -
(૧) વિવિધ સ્તવનોમાં ગહન સિદ્ધાંતબોધ, જૈન શાસ્ત્રની પરિભાષાનો પરિવેશ, માર્મિક શાસ્ત્ર- દૃષ્ટિ અને ઘૂંટાઈને આવતો યોગાનુભવ પછી એ તીર્થંકરની સ્તુતિ-સ્તવન રૂપે હોય કે મુમુક્ષુઓને ઉપદેશ રૂપે...
(૨) પદોમાં ઊર્મિનો કવિત્મય ઉછાળ, જુદા જુદા અનેક ભાવોને લાડથી ઉછાળતી, રમાડતી -વીજળીની જેમ ચમકારા કરતી અંતરમાંથી પ્રગટેલી ઉલ્લાસમયી શબ્દસરવાણી.
(૩) પ્રેમલક્ષણા ભક્તિના ગાયક, મરમી સંત, ઊર્મિકવિ, સિદ્ધ યોગી, અવધૂત, વિદ્રોહી સાધુ, જગત પ્રત્યે બેપરવાઈ અને અભેદ દર્શન.
અવધૂત એને જ કહેવાય જેમણે બધું જ ઉડાડી દીધું હોય, આચાર-વિચાર, ક્રિયાકાંડ, વિધિનિષેધ... સર્વ બંધનોથી મુક્ત, સર્વતંત્ર, સ્વૈરવિહારી, સ્વાધીન આત્મા, મુક્ત માનવ જે પોતાના આત્મામાં જ સ્થિર હોય અને સંસારના તમામ બાહ્ય અવરોધોને અતિક્રમી ગયો હોય; જેને સહજ સમાધિ પ્રાપ્ત હોય, મનુષ્યની સાથે કાયમ અનુસંધાન છતાં મનુષ્યત્વની સીમાઓ વટાવી દીધી હોય
