________________
અહિંસા અને ગાંધીજી
187
સખત વિરોધ હતો. બાપડો બીજું તો શું કરી શકે ? એટલે મારું ખૂન કરવા આવ્યો હતો. પણ વાતચીતથી એનો આક્રોશ સમી ગયો. સાચી હકીકત એને સમજાઈ ગઈ અને શાંત થઈ ચાલ્યો ગયો. એનાથી ભય રાખવાનું કે એને પોલીસને સોંપવાનું કોઈ કારણ નથી. ગાંધીજીના જીવનમાં આવા અનેક પ્રસંગો બન્યા છે અને એમની સ્વસ્થતા અને અહિંસાનો આવો જ પ્રભાવ પથરાયો છે. આપણી કમનસીબી કે ગાંધીજીએ વારંવાર કહેવા છતાં ગોડસે ગાંધીજીને મળવા ક્યારેય આવ્યા જ નહીં. નહીં તો એની હિંસા પણ ગાંધીજીની અહિંસા સામે ઓગળી ગઈ હોત.
અહિંસાનો આ પ્રભાવ જેનાથી જીરવી શકાતો ન હતો તેવા નબળા માણસો આથી જ ગાંધીજીની આંખમાં આંખ પરોવવાનું ટાળતા, પણ જે શુદ્ધ હૃદયના કરોડો માણસોએ એ આંખની અહિંસાના અમૃતને ઝીલ્યાં અને પચાવ્યાં તે દેશ અને દુનિયાના ગાંધીજીના મિત્રો ને વિરોધીઓ, જ્ઞાની અને અજ્ઞાની, ભણેલા અને અભણ સહુ કોઈ જીવનમાં ધન્યતાનો અનુભવ કરી શક્યા જેનાં વર્ણનો અનેક વિદેશી પ્રવાસીઓએ પણ કર્યા છે. ગાંધીજીની અહિંસાના આ પ્રભાવથી ચર્ચિલ પણ પરિચિત હતા અને એથી જ ચર્ચિલ ઇંગ્લેન્ડથી કોઈ અધિકારીને વાટાઘાટ માટે મોકલતા ત્યારે કડક સૂચના આપીને પછી મોકલતા કે “તમે ધ્યાન રાખજો... ગાંધી સાથે વાત કરતી વખતે તમે તેની આંખમાં આંખ પરોવી વાત નહીં કરતા; નહીં તો તમે પણ એના જેવી વાત કરતા થઈ જશો.”
ગાંધીજીની સામૂહિક અહિંસાના પ્રયોગની સહુથી મોટી સિદ્ધિ તો એ હતી એ એણે કંઈકેટલાયે નિર્દોષ, ભોળા, ભલા કરોડો માણસોને પવિત્રતાનું સિંચન કર્યું. ગાંધીજીની અહિંસાનું કોઈ સહુથી મહત્ત્વનું ફળ હોય તો એમણે કશાય ભેદભાવ વિના સમગ્ર જગતમાં માનવતાની ખેતી કરી. જાણતાં કે અજાણતાં મનુષ્ય સૂર્યપ્રકાશમાં ચેતના મેળવે એમ કરોડો માણસોના જીવનમાં અનાયાસ આ ચેતના કેમ સિંચાઈ છે? તેનાં કેટલાંક દૃષ્ટાંતો જોઈએ.
એક વ્યક્તિની અહિંસા સામૂહિક અહિંસામાં પરિણમે તેનું દૃષ્ટાંત. - દક્ષિણ આફ્રિકામાં ચાલતા સત્યાગ્રહનું નિરીક્ષણ કરવા ગોપાલકૃષ્ણ ગોખલે દક્ષિણ આફ્રિકા ગયા હતા ત્યારે પરિસ્થિતિનો પૂરો અભ્યાસ કર્યા પછી એમણે ગાંધીજીને જે અંજલિ આપી છે તે આઇન્સ્ટાઇને ગાંધીજીને આપેલી અંજલિ કરતાં પણ ઘણી વધારે મહાન છે, અદ્ભુત છે. એ લખે છે, “મેં એવા અનેક માણસો મારા જીવનમાં જોયા છે કે જેમનાં ચિત્તમાં વિકારો ઉત્પન્ન જ ન થતા હોય. પરંતુ એવા માણસો મારી જિંદગીમાં મેં માત્ર બે જ જોયા છે. એક મારા ગુરુ રાનડે અને બીજા આ મોહનદાસ ગાંધી. જેની હાજરી માત્રથી બીજાના વિકાર શમી જાય.” વ્યક્તિના, સમાજના, રાષ્ટ્રના અને દુનિયા પર એમની અહિંસાનો પ્રભાવ પથરાયો છે. અલબત્ત, દુનિયા અતિ વિકારોથી ખદબદે છે પણ તેમાં નિર્વિકારિતાની એક સરવાણી વહેતી કરવી એ પણ કુદરતની બહુ મોટી કૃપા છે. આજે આખી દુનિયામાં એ સરવાણી ફરી વખત વહેતી થઈ તે ગાંધીજીના સામૂહિક અહિંસાના પ્રયોગોથી. - ગાંધીજીની આ સામૂહિક શુદ્ધિને પ્રકટ કરતી એક ઘટના આ પ્રમાણે છે. દક્ષિણ આફ્રિકામાં છેલ્લી અને સહુથી મોટી સત્યાગ્રહની લડત ચાલતી હતી જેમાં સત્યાગ્રહી તરીકે સત્યાગ્રહની નૈતિક
