________________
અહિંસા અને ગાંધીજી
જે આત્માની શક્તિનો પ્રભાવ પિછાન્યો જગતને કરાવવાની ભાવનામાંથી, એમના પ્રેમના વિસ્તારમાંથી સામૂહિક સત્યાગ્રહ સર્જાયો. નારાયણ દેસાઈ કહેતા હોય છે, ‘બધા હરિશ્ચંદ્ર જેવા કાં ન થાય ?’ એ વિચારનું પરિણામ એટલે સામૂહિક ક્ષેત્રે સત્યાગ્રહ.
185
(૧) સામૂહિક ક્ષેત્રે અહિંસક સત્યાગ્રહ એ ગાંધીજીના કોઈ પણ પુરોગામી અને અનુગામી સત્યાગ્રહથી તદ્દન જુદો પડે છે. તેનું મુખ્ય કારણ એમણે અહિંસાની શક્તિનો આત્મબળ પ્રગટ કરવામાં અદ્ભુત પ્રયોગ કર્યો તે છે. આત્માની શક્તિને જો જાગ્રત કરવામાં આવે તો તેની સામે લશ્કરી તાકાત પણ નિષ્ફળ નીવડે છે તે એમણે સિદ્ધ કરી બતાવ્યું.
(૨) ગાંધીજીની અહિંસા માત્ર શસ્ત્રથી ન મારવું એટલી જ નથી. વિરોધીની કોઈ પણ મુશ્કેલીનો લાભ ન લેતાં મનથી પણ તેનું કલ્યાણ કરવાની વૃત્તિ રાખવી એ છે. ગાંધીજીના બધા જ સામૂહિક સત્યાગ્રહોમાં પણ સત્યાગ્રહીઓના વ્યવહાર એ રીતના જ રહ્યા છે. જ્યારે જ્યારે અધૂરી કેળવણીને કા૨ણે તકવાદી સાથીઓએ આથી જુદું વલણ લઈ હિંસા કરી છે ત્યારે ગાંધીજીએ લડત થંભાવી દીધી છે (ચૌરીચૌરા). અને પોતે ઉપવાસ કરી પોતાની આહુતિ આપવાની તૈયારીથી હિંસા અટકાવી છે. (૧૯૪૭નાં કોમી ૨મખાણ - કૉલકાતા નોઆખલી).
ગાંધીજીના સામૂહિક સત્યાગ્રહનું તત્ત્વ જે એમને જગતના બીજા ક્રાંતિકારીઓથી જુદું પાડે છે તે એ છે કે ગાંધીજીના સત્યાગ્રહમાં શોષક અને શોષિત બંને ત૨ફ કરુણાનો ભાવ છે. એમની સત્યશોધક દૃષ્ટિ બંનેની નબળાઈને, દોષોને ઓળખે છે અને તેને દૂર કરી બંનેને શુદ્ધ કરવા ઇચ્છે છે. એ ક્યારેય શોષિતો સાથે વિરોધનો ઝંડો લઈ શોષકો સામે ઊભા નથી પણ શોષિતો કષ્ટ સહન કરી અહિંસક રીતે પોતાના દોષોથી મુક્ત થઈ શોષક લોકોના અંતરાત્માને જાગ્રત કરી સાર્વત્રિક ન્યાયની માગણી કરે છે. સત્યાગ્રહી જાતે કષ્ટ સહન કરી શોષકના મૂર્છિત આત્માને જગાડે છે. તેમાં બંને પક્ષની શુદ્ધિનો, કલ્યાણનો ભાવ છે. સામૂહિક સત્યાગ્રહ દ્વારા ગાંધીજીનું ધ્યેય ક્યારેય માત્ર પરિવર્તન કરવાનું ન હતું. ગાંધીજી એમાંથી એક સુસંવાદી સમાજનું દર્શન રચે છે.
ગાંધીજીએ સામૂહિક ક્ષેત્રે અહિંસક સત્યાગ્રહના પ્રયોગો કર્યા તે માત્ર બ્રિટિશ સલ્તનતને દૂર કરી સ્વરાજ મેળવવા જ નથી કર્યા. જ્યાં જ્યાં અસત્ય કે અન્યાય હોય ત્યાં અસત્યને દૂર કરી સત્યની, ન્યાયની સ્થાપના માટે એમણે આ સામૂહિક અહિંસાના પ્રયોગો કર્યા છે.
હિંદુસ્તાનમાં ગાંધીજીએ જે રચનાત્મક કાર્યક્રમો કર્યા તે સામાજિક ક્ષેત્રે એમનો સામૂહિક સત્યાગ્રહ જે હતો. આ જ સિદ્ધાંત પ્રમાણે અસ્પૃશ્યતા-નિવારણના કામમાં ગાંધીજીએ સનાતનીઓના મૂર્છિત આત્માને એમનાં જ શસ્ત્રો દ્વારા કેવા જાગ્રત કર્યા કે ગાંધીજીની અસ્પૃશ્યતા-નિવારણની આ સામૂહિક અહિંસક પ્રવૃત્તિમાં ૮૫ ટકા સત્યાગ્રહીઓ બ્રાહ્મણો હતા. આટલું કર્યા પછી કેટલાક જડ મનોવલણ ધરાવનારા સનાતનીઓને એમણે ચેતવ્યા કે અસ્પૃશ્યતા દૂર નહીં થાય તો બંને પક્ષે હાનિ જ છે. આમ ગાંધીજીના સામૂહિક અહિંસક સત્યાગ્રહમાં બંને પક્ષ તરફથી કરુણા અને બંનેની શુદ્ધિ રહેલી છે. આ એમની સામૂહિક ક્ષેત્રે વ્યાપક બનતી અહિંસાના જ પ્રયોગો છે.
