________________
190
દક્ષા વિ. પટ્ટણી
“અન્યાય જોઈને પલાયન કરીએ તો તો આપણે પશુથી પણ નપાવટ થયા. હિંદુસ્તાન મનુષ્યત્વ ન બતાવી શકે તો પોતાનું પશુબળ તો જરૂર બતાવી શકે છે. તેમનું ચિંતન વાસ્તવિકતાના પાયા પર ઊભેલું તદ્દન વ્યવહારક્ષમ છે. એ લખે છે, “આત્મરક્ષણની કળા લોકોએ શીખવી જ રહી, પછી તે હિંસક હોય કે અહિંસક.” પોલીસ અને લશ્કર પર આધાર રાખવાનું તો કોઈ પણ સંજોગોમાં બંધ થવું જોઈએ. એ વસ્તુ પ્રજાને હેઠી પાડે છે, તેનો અધ:પાત કરે છે.
ગાંધીજી નિર્બળ અને દંભી માણસોને અહિંસાની તાલીમ આપી શક્યા નહીં એ કેટલું સ્પષ્ટ રીતે સમજાવે છે ! એ લખે છે,
મારા અહિંસાધર્મમાં સંકટવેળાએ પોતાના વ્હાલાંઓને વિલાં મેલીને હાસી છૂટવાને સ્થાન નથી. મારવું અથના નામર્દાઈપૂર્વક નાસી છૂટવું એ બે વચ્ચે જ જ્યાં પસંદગી કરવાની છે ત્યાં મારો માર્ગ મારવાનો હિંસામાર્ગ પસંદ કરવાનું કહેનારો છે કારણ આંધળાને હું સૃષ્ટિ-સૌંદર્યની મઝા નીરખતાં શીખવી શકું તો નામર્દને હું અહિંસા-ધર્મ શીખવી શકું. અહિંસા તો શૌર્યની કમાલ છે અને ' મને જાત અનુભવ છે કે હિંસાના માર્ગમાં ઊછરીને કેળવાયેલા માણસોને અહિંસા-માર્ગનું ચડિયાતાપણું કરી બતાવવામાં મને મુશ્કેલી નડી નથી. ઈ. સ. ૧૯૨૪માં આટલું વિશ્વાસપૂર્વક કહેનાર ગાંધીજીએ આ પછી તો અનેક વાર અહિંસાની શક્તિનો જગતને આશ્ચર્યકારક અનુભવ કરાવ્યો છે.”
ગાંધીજીની અહિંસા-વિચારણામાં સત્ય એ સાધ્ય છે, અહિંસા એ સાધન છે. આથી જેમ પ્રાથમિક કક્ષાએ ગાંધીજીના જીવનચિંતનમાં દેખાતા સાપેક્ષ સત્યથી ધીમે ધીમે વ્યક્ત થતા નિરપેક્ષ સત્યનું દર્શન બદલાય છે તેમ તેના સાધન રૂપે વપરાતી અહિંસાનું સ્વરૂપ અને ક્ષેત્ર પણ સ્વાભાવિક રીતે જ જુદું અને વ્યાપક બને છે. આથી જ ગાંધીજીના વ્યક્તિગત જીવનમાં અહિંસાનો વિકાસ થતાં એ વ્રતમાંથી નીતિ અને છેલ્લે ધર્મ બની તેમના વ્યક્તિત્વનો અવિભાજ્ય ગુણ બને છે. જે સમૂહ માટે મહદ્ અંશે શક્ય નથી. ગાંધીજીના જિવાતા જીવન સાથે વિકસતા ચિંતનમાં આ પરિવર્તનો સ્પષ્ટ રૂપે દેખાય છે. ગાંધીજી લખે છે, “મારી અહિંસા એ મારી જ છે. જીવદયાનો સાધારણપણે જે અર્થ કરવામાં આવે છે તે મને માન્ય નથી. જે જીવજંતુ માણસને ખાઈ જાય અથવા નુકસાન પહોંચાડે તેને બચાવવાની દયાવૃત્તિ મારામાં નથી. તેની વૃદ્ધિમાં ભાગ લેવો તે હું પાપ સમજું છું.” એ જ ગાંધીજી પછી લખે છે, “હું સનાતન સિદ્ધાંતનો ત્યાગ નથી કરતો. એ સિદ્ધાંત એ છે કે જીવમાત્ર એક છે અને મારી ઈશ્વરને પ્રાર્થના છે કે મારા મનમાંથી સર્પનો ભય ટાળે.' એની અનુભવવાણીમાં સચ્ચાઈનો કેવો રણકો છે ! એ લખે છે, “મારે સારુ કોઈને મારવાનું મેં સમર્થન કર્યું નથી. મારો એવો પ્રયત્ન છે કે મને સર્પ કરડવા આવશે કે કોઈ મારવા આવશે ત્યારે તેને મારીને હું જીવવા ન ઇચ્છે ને મને દેહ જતો કરવાની શક્તિ ઈશ્વર આપે.' આ સ્થિતિએ ગાંધીજી ક્યારનાયે પહોંચી ગયા હતા અને પોતાના વ્યવહારથી એણે એ સિદ્ધ કરી આપ્યું છે. પરંતુ એક સામાજિક નેતા તરીકે સામૂહિક અહિંસાના પ્રયોગમાં એમને અનેક અદ્ભુત પરિણામો મળ્યાં છતાં પૂરી સફળતા મળી છે એમ કહી શકાય નહીં.
એથી એમની વ્યવહારસૂઝે એમ સ્પષ્ટ કહ્યું છે કે “હિંદુસ્તાનને મેં પરાકાષ્ઠાની હદનો અહિંસા
