________________
192
દક્ષા વિ. પટ્ટણી
આ પ્રસંગ નોંધી એટલીએ કહ્યું કે જે દેશમાં લશ્કર પણ આપણી સાથે નથી તે દેશમાં સમજુ સરકાર ક્યાં સુધી રાજ કરી શકે? તેથી આબરૂભેર સ્વરાજ સોંપવામાં જ બ્રિટિશ સલ્તનતનું હિત છે એમ સમજી આ નિર્ણય લેવાયો છે. આ સામૂહિક અહિંસાનો કેટલો વિકાસ દર્શાવે છે !
ગાંધીજીના અહિંસક સત્યાગ્રહના વારસાની આ ત્રીજી પેઢી હતી. ગાંધીજી એક, એમના પ્રભાવની નીચે તૈયાર થયેલા અબ્દુલ ગફારખાન બે અને એમની ગેરહાજરીમાં પણ મરવા માટે સજ્જ ઊભેલા આ ગુરખા સત્યાગ્રહીઓ. ત્યાં સુધી ગાંધીજીના આત્મબળથી કષ્ટ સહન કરતાં કરતાં મરીને પણ ન્યાયને જાગ્રત કરવાનો, નિરપેક્ષ સત્યને પ્રગટ કરવાનો પ્રયોગ સફળ રહ્યો છે. પણ ગાંધીજીના રાજકીય અનુયાયીઓને માટે તો અંગ્રેજો પાસેથી સત્તા મેળવી લેવાના એક સાધનથી વિશેષ તેનું મૂલ્ય નથી. ઈ. સ. ૧૯૧૫થી ૧૯૪૭ સુધી થયેલ આંદોલનોની સિદ્ધિ આવાં તપપૂત માનવીના બલિદાનને, અહિંસાના પ્રભાવને આધારિત હતી અને એમ જ ચાલતું આવ્યું છે. દેવોએ પણ દાનવો સામે યુદ્ધમાં જીતવા માટે દધિચી ઋષિ જેવા તપસ્વીનાં હાડકાંનાં જ શસ્ત્રો બનાવ્યાં હતાં ને ! અન્યથા જીતવાની શક્તિ દેવોની પણ ન હતી. એવી દૈવી શક્તિથીયે ઉપરની આ વ્યક્તિગત મનુષ્યના તપની, સામાન્ય માનવીના અંતરને પણ ઉજાળતી આત્મબળની અહિંસાની સિદ્ધિ છે.
ગાંધીજીના છેલ્લા ઉપવાસ વખતે ‘ન્યૂઝ ક્રોનિકલ’ નામના અંગ્રેજી છાપાએ લખ્યું હતું, મહાત્મા ગાંધીના ઉપવાસની સફળતા એક એવી શક્તિ દર્શાવી આપે છે જે અણુબૉમ્બ કરતાં પણ કદાચ વધારે પ્રબળ નીવડે અને પશ્ચિમના દેશોએ આશાથી તેનું નિરીક્ષણ કરતા રહેવું જોઈએ.” એ આગળ લખે છે, ‘મિ. ગાંધી જેની સામે ભૌતિક શસ્ત્રો કારગત નીવડી ન શકે તેવી તાકાતનો ઉપયોગ કરી રહ્યા છે અને માનવી આખરે તેણે સરજેલી સૃષ્ટિ કરતાં સદાયે મહાન નીવડશે.”
આજે સમસ્ત માનવજાત અને જીવસૃષ્ટિ માટે આશાનો પ્રકાશ કે જીવનનું અમૃત તો અહિંસામાંથી જ સિંચાઈ રહ્યું છે ને !
અહિંસા અર્થની દૃષ્ટિએ, ક્ષેત્રવ્યાપની દૃષ્ટિએ અને પ્રયોગની દૃષ્ટિએ અકથ્ય વિકાસ અને વિસ્તારની ક્ષમતા ધરાવતો શબ્દ છે. તેનાં અર્થવર્તુળો વિસ્તરતાં જ રહ્યાં છે અને માનવીનું સૂક્ષ્મ સંવેદન- તંત્ર તથા બુદ્ધિ જ્યાં સુધી વિકાસની ભૂમિકા પર છે ત્યાં સુધી અહિંસાનો અર્થ વિસ્તરતો જ રહેશે. વિસ્તરતો જ રહો.
