________________
અહિંસા અને ગાંધીજી
189
મહત્ત્વની વાત એ છે કે અહિંસાની સફળતા વિશે ગાંધીજીને સંપૂર્ણ શ્રદ્ધા હોવા છતાં અને કરેલા પ્રયોગોમાં અભૂતપૂર્વ સિદ્ધિઓ મળી હોવા છતાં જેમાં પોતાની શ્રદ્ધા કે લોકોની કેળવણી અધૂરી લાગે ત્યાં તેમણે તે સ્પષ્ટપણે કબૂલી પોતે જે ભૂમિકાએ પહોંચ્યા છે એ પ્રયોગનાં પ્રાપ્ત પરિણામો જ નોંધ્યાં છે. આથી જ સામૂહિક સત્યાગ્રહના જગતને આશ્ચર્યકારક પરિણામો દેખાડ્યા પછી પણ એ પ્રયોગની મર્યાદા એ સ્પષ્ટ રજૂ કરે છે.
પ્રશ્ન : અસંખ્ય માણસો અહિંસા ગ્રહણ કરી શકે ખરા? એવા એક પ્રશ્નનો જવાબ આપતાં ગાંધીજી કહે છે.
ગાંધીજી : મારો દૃઢ વિશ્વાસ છે કે તેમ થાય. આ પ્રયોગ સહુથી વધારે પ્રબળ અને મુશ્કેલ છે ખરો, પણ અશક્ય નથી. ખરી વાત એ છે કે મારી પોતાની અહિંસા જ એટલી શુદ્ધ કે ઊંડી છે એવો દાવો હું નથી કરી શકતો. નહીં તો તે જ બસ થાય. મારા પ્રયોગોમાં હું સાથીઓ ખોયા જ કરું છું તેનું એક કારણ તો મારી પોતાની અપૂર્ણતા છે જ. આ શાસ્ત્રની સિદ્ધિ વિશે મને કદી લવલેશ પણ અશ્રદ્ધા નથી આવી. - ટૂંકમાં અહિંસાની શક્તિ વિશે, તેની સર્વવ્યાપકતા વિશે ગાંધીજી અપાર શ્રદ્ધા ધરાવે છે, પણ વ્યક્તિગત જીવનસાધનામાં ગાંધીજી અહિંસાની જે ભૂમિકાએ પહોંચી શક્યા છે તેવી સફળતા તેમને સામૂહિક અહિંસાના પ્રયોગમાં મળી નથી. એટલું જ નહીં, આપણે એ પણ સ્વીકારવું જોઈએ કે કોઈ પણ સાધકના જીવનમાં અહિંસા-ધર્મના પાલનના પ્રયોગો જ સંભવી શકે, નહીં. પરસ્પરની હિંસા પર નભતી સૃષ્ટિમાં કોઈ મહાન વ્યક્તિ આત્મશુદ્ધિ દ્વારા અહિંસાનું નિષ્ઠાપૂર્ણ પાલન કરે એમ બની શકે પરંતુ એનેય મર્યાદા છે. અહિંસાને પોતાના જીવનના સિદ્ધાંત તરીકે સ્વીકારનાર વ્યક્તિ ગમે તેવી મહાન હોય તોયે બુદ્ધિથી પર રહેલા અહિંસાપાલનના પરિણામ રૂપે અમુક ફાયદાઓ જોઈ શકે પરંતુ તેનું નિઃશેષ પૂર્ણદર્શન કરાવી શકે નહીં. અને એટલે જ જ્યાં સુધી વ્યક્તિજીવનની આ મર્યાદા છે, માનવ-જાતિના માનસિક જગતમાં અનેક વિકાસ અને વિકારની શક્યતાઓ પડેલી છે ત્યાં સુધી આવા નિરંતર ગતિશીલ વિસ્તરતા ભાવને કે તેના વ્યવહારમાં પ્રગટતા કાર્યને શબ્દની. સિદ્ધાંતની મર્યાદામાં બાંધી શકાય નહીં. ગાંધીજી નથી બાંધી શક્યા એ ગાંધીજીની મર્યાદા નથી, એ અહિંસાની વિશેષતા છે. ચૈતન્યની એ પ્રકૃતિ છે કે એ કદી કોઈથીયે બંધાતું નથી.
અગત્યની વાત એ છે કે ગાંધીજીએ ક્યારેય ચિંતન ખાતર ચિંતન કર્યું નથી. જીવનમાં નિરંતર સત્ય અને અહિંસાની સાધના કરવા છતાં એ પોતાના આ અપૂર્વ પ્રયોગોને અત્યંત નમ્રતાથી જીવનની પ્રયોગશાળામાં કરેલા પ્રયોગ રૂપે જ મૂકે છે. એ પ્રયોગોમાં એ કેટલું મેળવી શક્યા છે અને કેટલી શક્યતાઓ તેમને દેખાય છે તેનું સ્પષ્ટ આલેખન છે. તેમાં કેટલાક પાયાના સિદ્ધાંતો જે પોતે મેળવી શક્યા છે તે સિદ્ધાંત રૂપે સ્પષ્ટ અને અનિવાર્યતત્ત્વ તરીકે ભારપૂર્વક પ્રગટ કરે છે.
(૧) અહિંસામાં નિર્બળતાને સ્થાન નથી. આત્મબળ વિના અહિંસાપાલન સંભવી શકે નહીં. જ્યારે અહિંસાને નામે દંભ અને નિર્બળતાનું એમને દર્શન થયું ત્યારે એ કહે છે, “કાયરની અહિંસા એ. અહિંસા નથી. એના કરતાં તો હિંસા સારી'. પોતાની આસપાસ અહિંસાના નામે પોષાતી કાયરતાનો તો એમણે સખત વિરોધ કર્યો છે. એ લખે છે,
