________________
188
દક્ષા વિ. પટ્ટણી
તાલીમ પામેલા કોઈ કેળવાયેલા સૈનિકો ન હતા. સરકારે કાયદો કર્યો કે દક્ષિણ આફ્રિકામાં આવીને રહેતા હિંદીઓનાં હિંદુસ્તાનમાં થયેલાં લગ્ન કાયદેસર નહીં ગણાય. આ કાયદો ભયંકર હતો અને સમસ્ત કોમને લાગુ પડતો હતો. ગાંધીજીએ ખાણમાં કામ કરતા ખાણિયાઓ સામે પણ આ વાત મૂકી અને એમને ગાંધીજીની વાત ગળે ઊતરી ગઈ. એટલે સરકાર સામે ન્યાય મેળવવા પોતાનાં કામધંધા, ઘરવખરી બધું છોડી નીકળી પડેલા આ ખાણિયાઓ હતા. લગભગ ત્રણ હજાર સૈનિકોની આ કૂચ હતી જેને ટ્રાન્સવાલની કૂચ તરીકે આપણે ઓળખીએ છીએ. તેનું વર્ણન કરતાં દક્ષિણ આફ્રિકાનો ઇતિહાસમાં ગાંધીજી નોંધે છે કે “આ ખાણિયાઓને ખાણમાંથી બહાર કાઢતી વખતે મેં સ્પષ્ટ કહેલું કે આ લડતમાં જોડાવાથી તમારી નોકરી-ધંધો જશે. રોજીરોટી નહીં મળે. તમારાં ઘરબાર પણ જપ્ત થશે. મારી પાસે તમને આપવા માટે કશું જ નથી. પણ હું માત્ર એટલું કહું છું કે તમને ખવરાવ્યા વિના હું ખાઈશ નહીં અને તમને સુવરાવ્યા પહેલાં હું સૂઈશ નહીં. માત્ર આટલા વિશ્વાસ પર નીકળી પડેલાં એ ખાણમાં કામ કરતાં તદ્દન પછાતવર્ગનાં સ્ત્રીપુરુષો અને સાથે બાળકો હતાં. ગાંધીજી લખે છે કે જ્યાં ખાવાનું મળે ત્યાં ખાઈ લેવાનું અને જ્યાં સૂવાનું મળે ત્યાં સૂઈ જવાનું આવી સ્થિતિમાં પૂરતું ખાવાનું પણ ન મળે. પુષ્કળ ચાલીને થાકી ગયેલાં સ્ત્રી-પુરુષોને ગાંધીજીની ભાષા તો આવડે નહીં, ત્યારે ઠપકાભરી આંખે ગાંધીજી સામે જુએ અને પૂછે કે “બસ આટલું જ?” ત્યારે પીરસતાં પીરસતાં ગાંધીજી એમને હસીને પ્રેમથી તૂટીફૂટી ભાષામાં એટલું કહે કે, “આજે આટલું જ' ત્યારે માંડ સંતોષ” એવા મતલબનું બોલીને, હસીને ચાલી જાય. ગાંધીજી લખે છે “એ દશ્ય આજે પણ ભુલાતું નથી.” પણ એથીયે વધારે મહત્ત્વની વાત તો ગાંધીજી એ નોંધે છે કે, “જ્યાં ખુલ્લા મેદાન મળે ત્યાં સ્ત્રીપુરુષ સહુએ એકસાથે સૂઈ રહેવાનું પણ બને. વળી આ લોકો એ કક્ષાના હતા કે કશું અજુગતું. બની જાય તો પણ તેમને બહુ વાંધો ન હોય.' છતાં ગાંધીજી આગળ નોંધે છે કે, “એક પણ અનિચ્છનીય બનાવ બન્યો નહીં.” એ લખે છે કે આવું સાહસ કેમ કરી શક્યો તે મને ખબર નથી. આજે કદાચ હું એવું સાહસ ન પણ કરી શકું પણ આવું શાથી બની શક્યું તે હું જાણતો નથી.'
આ પછી હિંદુસ્તાનના ભાગલા સમયે ફાટી નીકળેલાં કોમી રમખાણોને શાંત કરવા ગાંધીજી કૉલકાતા ગયા. પંજાબમાં સરકારે પંચાવન હજાર સૈનિકોનું લશ્કર મોકલ્યું પણ તોફાન શાંત ન થયાં. કોલકાતામાં મુખ્ય પ્રધાન સુરા વર્દી તો તોફાનને ઉત્તેજન આપી મદદ પૂરી પાડતા હતા. એ વાતાવરણમાં ગાંધીજી એકલા ખુલ્લી છાતીએ વરસતી ગોળીઓ વચ્ચે ફર્યા અને જગતના આશ્ચર્ય વચ્ચે તોફાનો શમી ગયા ત્યારે ગાંધીજીને અંજલિ આપતાં વાઇસરોય લોર્ડ માઉન્ટબૅટને કહેલું, “One man boundry force' એક માણસનું સરહદી લશ્કર. નોઆખલીમાં તો ગાંધીજીનું મહાભિનિષ્ક્રમણ આનાથી પણ વધારે ઉદાત્ત અને પવિત્ર હતું. પણ એટલું સ્પષ્ટ છે કે આ ગાંધીજીની વ્યક્તિગત અહિંસાનો સામૂહિક જીવન પર પ્રભાવ હતો. ગાંધીજીને જ્યારે માઉન્ટ બેટને અંજલિ આપી ત્યારે આ સાધક પોતાના આત્મપરીક્ષણના પ્રયોગો નોંધતાં જવાબ આપે છે કે, “મારી અહિંસા ઓછી પડી, નહીં તો આવું થાય જ નહીં.” ગાંધીજી પોતાની પરીક્ષામાં પોતાના માપદંડથી અહિંસાની સાધનામાં હજ સાધક જ રહ્યા છે. એ સાધક મટી સિદ્ધ થયા નથી પણ એ સાધક સિદ્ધની કક્ષાનો છે એમાં શંકા નથી.
