________________
186
દક્ષા વિ. પટ્ટણી
સામૂહિક ક્ષેત્રે અહિંસાના પ્રયોગો :
સામૂહિક ક્ષેત્રે અહિંસાના પ્રયોગની અસર હિંસા કરવા આવનાર પ્રતિપક્ષીને પણ થયા વિના રહેતી નથી. એ જનરલ સ્મટ્સ જેવો ખંધો રાજકારણી હોય કે સામાન્ય વાતોથી દોરવાઈ જતો અભણ મનુષ્ય હોય - બધા પર અહિંસા પોતાનો પ્રભાવ પાથરે છે. આ ઉપરાંત અહિંસાનો પ્રયોગ કરનાર સમૂહનો માનસિક વિકાસ કેટલો થાય છે તેનાં પણ દષ્ટાંતો છે, અને એથીયે વિશેષ, એક આખા સમૂહને હિંસામાંથી અહિંસાને માર્ગે દોરનાર તપસ્વીના તપનો પ્રભાવ કેવો પવિત્ર અને શાંત હોય છે તેનાં દૃષ્ટાંત જોઈએ.
દક્ષિણ આફ્રિકાના રાજકીય વડા જનરલ સ્મટ્સ જે સતત ગાંધીજીની સત્યાગ્રહ લડતના પ્રતિપક્ષી હતા તેનો ગાંધીજી વિશેનો એક અભિપ્રાય તો આપણે આગળ જોયો પરંતુ બીજો પ્રસંગ તો આ રાજપુરુષના અંતરના પ્રકાશનું દર્શન કરાવે છે
બીજી ગોળમેજી પરિષદ વખતે ગાંધીજી ઇંગ્લેન્ડ જવાના હતા. પરિષદનું કંઈ પરિણામ મળે તેવું ગાંધીજીને લાગતું ન હતું. જનરલ સ્મટ્સ એ સમયે નિવૃત્ત થઈ ગયેલા અને એમની ખ્યાતિ ગાંધીજીના પ્રતિપક્ષી તરીકે જ હતી અને છે, પરંતુ આ સ્પષ્ટ દેખાતા હિંસક પકૃતિના વિરોધી પર પણ ગાંધીજીની સામૂહિક અહિંસાનો એટલો તો પ્રભાવ હતો કે ગોળમેજી પરિષદ પહેલાં સ્મટ્સે ઇંગ્લેન્ડની પાર્લામેન્ટમાં પત્ર લખી મોકલ્યો કે, ‘મિ. ગાંધી જેવો માણસ દુનિયામાં લાખો-કરોડો વર્ષે એક થતો હોય છે. એની વાત જો તમે ન સમજતા હો તો હું સમજાવવા આવું.” આ આદરમાં બંને : પક્ષ પર અહિંસાનો પ્રકાશ જોઈ શકાય છે.
આ તો ભણેલાગણેલા બુદ્ધિશાળી, ગણતરીબાજ રાજપુરુષના હૃદયપરિવર્તનની વાત થઈ; પણ સામાન્ય, અભણ, ઓછી સમજણવાળા અને હિંસક પ્રકૃતિના અનેક માણસોને અહિંસાના સ્પર્શથી કેવાં પરિવર્તનો આવે છે અને તેયે પાછાં તાત્કાલિક ! તેનું એક દૃષ્ટાંત મિસિસ પોલાક જે દંપતી મિ. અને મિસિસ પોલાક ગાંધીજીની સાથે જ ગાંધીજીના ઘરમાં દક્ષિણ આફ્રિકામાં રહેતાં હતાં. એમણે પોતાના પુસ્તકમાં એક પ્રસંગ ટાંક્યો છે કે એક સમયે મોડી સાંજે અંધારું થવા માંડ્યું હતું તે વેળા ગાંધીજી અને મિસિસ પોલાક એક શાંત માર્ગ પરથી પસાર થઈ રહ્યા હતા. એક માણસ પાછળથી આવ્યો અને ધીમે ધીમે ગાંધીજીની સાથે ચાલવા લાગ્યો. બંને ધીમે અવાજે કંઈક વાતચીત કરી રહ્યા હતા. મિસિસ પોલાક એમની અંગત વાત હશે એમ સમજી સભ્યતા ખાતર થોડાં ધીમાં પડી પાછળ રહ્યાં. રસ્તામાં એક ઝાડ હતું તેની નીચે અંધારામાં બંને થોડી વાર ધીમા અવાજે વાત કરતા ઊભા રહ્યા. થોડી વાર પછી પેલો માણસ ગાંધીજીના હાથમાં કશુંક આપી જતો રહ્યો. ગાંધીજી એ જ સ્વસ્થતાથી ચાલતા રહ્યા. મિસિસ પોલાક ગાંધીજી પાસે પહોંચી ગયાં પછી સહજ પૂછ્યું, “એ માણસ કોણ હતો ?' ગાંધીજીએ જવાબ આપ્યો કે હશે કોક. ત્યારે મિસિસ પોલાકે જરા કુતૂહલથી પૂછ્યું, “એ તમારા હાથમાં કશુંક આપી ગયો એ શું હતું?” ગાંધીજીએ હાથ બહાર કાઢી દેખાડ્યું. એમના હાથમાં એક છરો હતો. પેલો માણસ એ છરો લઈ ગાંધીજીનું ખૂન કરવા આવેલો પણ ગાંધીજીને આપી એ ચાલતો થયો. મિસિસ પોલાકે ભય અને આશ્ચર્ય સાથે કહ્યું કે, “તો તો આપણે પોલીસને જાણ કરવી જોઈએ.' ગાંધીજીએ કહ્યું, શું કામ ? એ માણસને કેટલીક બાબતમાં મારી સાથે
