________________
184
દક્ષા વિ. પટ્ટણી
(૨) મનુષ્ય જ્યારે અહિંસાને જીવનમૂલ્ય સ્વરૂપે સ્વીકારી તેના પાલન માટે નિરંતર તપ કરતો રહે એ સાધનાની અવસ્થા. જેમાં એણે અનેક પરીક્ષામાંથી, મૂંઝવણમાંથી પસાર થવાનું છે. પરંતુ જ્યારે એ વ્રત માત્ર બાહ્યઆચાર ન રહેતાં તેની વૃત્તિ અને પ્રવૃત્તિ સાથે સંવાદમય બની જાય ત્યારે એ ધર્મરૂપ અહિંસા બને છે. . (૩) ધર્મરૂપ અહિંસાનું આ સ્વરૂપ એ પૂર્ણ આત્મશુદ્ધિનું પરિણામ છે. વ્રતપાલનથી જગતને આત્મ સ્વરૂપે ઓળખવા મથામણ કરતો મનુષ્ય એ જ્યારે વ્યાપક પ્રેમભાવથી ઊભરાય છે ત્યારે અહિંસા તેનો સ્વભાવ, એનો ધર્મ બની એની સર્વે પ્રવૃત્તિ અને નિવૃત્તિનો આધાર બની જાય છે. એને એ માટે કોઈ પ્રયત્ન કરવો પડતો નથી. આત્મવિસ્તારની એ સ્વાભાવિક સ્થિતિ છે જેમાં તે આનાથી વિરુદ્ધ વર્તી શકતો જ નથી. તેના વિરોધની અસાધારણ પરિસ્થિતિ સર્જાય તોપણ એ પોતાની જાતને હોમી દે છે. પણ પોતાના જીવનમાં ધર્મરૂપ બનેલ અહિંસાને તે છોડી શકતો નથી. આમ અહિંસાપાલનનું પ્રયત્ન મટી સ્વભાવ થવું, વ્રતરૂપ મટી ભાવરૂપ બનવું તે જ અહિંસાનું ધર્મસ્વરૂપ . અને એ જ અહિંસાનું પૂર્ણ સ્વરૂપ. ગાંધીજી આ ધર્મરૂપ અહિંસા સુધી પહોંચ્યા છે તેનાં અનેક દૃષ્ટાંતોમાંથી એક પૂરતું છે.
બીજી ગોળમેજી પરિષદ નિષ્ફળ ગઈ ત્યારે એ ગોળમેજી પરિષદમાં બનેલી ઘટનાનું વર્ણન કરતાં અમેરિકન પત્રકાર શિરરે લખ્યું છે, “ડૉ. ભીમરાવ રામજી આંબેડકર અંત્યજોના કડવાશ અનુભવેલા નેતાએ મહાત્મા પર એવું ડંખીલું આક્રમણ કર્યું કે બ્રિટિશ અને હિંદી બંને પ્રકારના પ્રતિનિધિઓએ તેનો જોરશોરથી વિરોધ નોંધાવ્યો. આંબેડકર જ્યારે ગાંધી ઉપર ફિટકારોની ઝડી વરસાવતા હતા, એમને વિશ્વાસઘાતી, આપેલાં વચનો ભંગ કરનારા અને ખોટા ખોટા દાવાઓ કરીને પુરેપુરા બેજવાબદાર રહેનાર કહેતા હતા ત્યારે ગાંધીજી એમની બેઠક ઉપર લાગણીવશ થઈને બેઠા રહ્યા. પછી એમણે પોતાનો બીજો ગાલ ધર્યો. તેઓ વચમાં એટલું જ બોલ્યા, “સાહેબ, આભાર તમારો.'
આટલા આક્ષેપો પછી પણ ગાંધીજીએ કહ્યું કે આ આંબેડકર નથી બોલતા; છેલ્લાં પાંચ હજાર વર્ષથી જે કોમ અન્યાય અને પીડા ભોગવી રહી છે તેના પ્રત્યાઘાતો બોલે છે. તદ્દન ખોટા આક્ષેપોના આ ઉદારતાભર્યા સ્વીકારથી લોકો સ્તબ્ધ થઈ ગયા અને આ અમેરિકન પત્રકારે ગાંધીજીને ઈશુની સાથે મૂક્યા.
આ બધી વિગતો ગાંધીજીના વ્યક્તિગત અહિંસાના તાત્ત્વિક સ્વરૂપ અને તેના પ્રયોગની, પ્રસંગોની છે, પણ સામૂહિક ક્ષેત્રે ગાંધીજીએ કરેલ અહિંસાના પ્રયોગો પણ માનવસંસ્કૃતિના વિકાસમાં મહત્ત્વનું સીમાચિહ્ન બની રહેશે. સામૂહિક ક્ષેત્રે ગાંધીજીની અહિંસા :
આત્મકથામાં ગાંધીજી હરિશ્ચંદ્રનું નાટક જોયા પછી પોતાના પર શું અસર થઈ તે વિશે લખે છે, “હરિશ્ચંદ્ર પર આવી પડ્યાં એવાં દુઃખો આપણા પર ક્યારે આવી પડે ?” પછી લખે છે, “બધાં હરિશ્ચંદ્ર જેવાં કાં ન થાય?' કષ્ટ સહન કરી અહિંસાથી પોતે જે સુખ ને શાંતિનો અનુભવ કર્યો,
