________________
182
દક્ષા વિ. પટ્ટણી
નામ કે તિરસ્કાર એમણે વ્યક્ત કર્યો નથી. અહીં ગાંધીજીની ચિત્તશુદ્ધિ ઉપરાંત એમની લેખનશૈલીનું પ્રભુત્વ પણ દેખાઈ આવે છે.
‘પહેલો ગિરમીટિયો' એ ગિરિરાજ કિશોરની ઐતિહાસિક અને આધારભૂત નવલકથામાં ગાંધીજીના દક્ષિણ આફ્રિકાના વસવાટ દરમિયાન એક માણસે નિરંતર ખલનાયકનું કામ કર્યું હતું જેનું વર્ણન લેખકે વિગતે કર્યું છે. પરંતુ ગાંધીજીના કોઈ લખાણમાં કે વાતચીતમાં તે વ્યક્તિ કે ઘટનાઓનો અછડતો ઉલ્લેખ સુધ્ધાં દેખાતો નથી. આથી એક અભ્યાસીને માટે સ્વાભાવિક એવી સમજણથી લેખકની હાજરીમાં મેં એવું વિધાન કર્યું કૈ ‘આ વિલનનું પાત્ર કાલ્પનિક છે.’ ત્યારે લેખકે સ્પષ્ટતા કરતાં કહ્યું હતું કે મેં આ ગ્રંથ લખતાં પહેલાં આધારભૂત માહિતી મેળવવા દક્ષિણ આફ્રિકામાં જાતે જઈને એ સમયે જે જીવતા હતા તેવા માણસોની મુલાકાત લઈ આ વિગતો લખી છે કે ખરેખર આવો માણસ ગાંધીજીના જીવનમાં આવેલો? પરંતુ ગાંધીજીએ તો તેનો પણ ક્યાંય ઉલ્લેખ કર્યો નથી.
એ જ રીતે ગાંધીજી દક્ષિણ આફ્રિકામાં પુષ્કળ કમાતા હતા ત્યારે એમની આવકમાંથી હિંદુસ્તાનમાં રહેતા એમના બે મોટા ભાઈઓનાં ઘર અને એક વિધવા બહેનનું ઘર ચાલતું. આટલી અને આટલો સમય એ જવાબદારી પ્રેમથી ઉપાડનાર ગાંધીજીએ જ્યારે રસ્કિનનું પુસ્તક વાંચી પોતાની નોકરી, ધંધો ને સંપત્તિનો ત્યાગ કરી સાદું મજૂરીનું જીવન સ્વીકાર્યું અને પોતાના બદલાયેલા વિચારની ભાઈને વારંવાર જાણ કરી, વિનંતી કરી પણ ભાઈ સંમત ન જ થયા. છતાં ગાંધીજીએ પોતાના દઢસંકલ્પથી સંપત્તિનો ત્યાગ કર્યો ત્યારથી એ વડીલબંધુએ ગાંધીજી સાથેનો સંબંધ તોડી નાખ્યો હતો. બોલવાનું બંધ કરી દીધું હતું. એ ભાઈને પોતાના જીવનના અંતકાળે પસ્તાવો પણ થયો એવું આલેખન ગાંધીજીની પૌત્રી સુમિત્રા કુલકર્ણીએ પોતાનાં પુસ્તક ‘અણમોલ વિરાસત'માં કર્યું છે. પરંતુ ગાંધીજીએ ક્યાંયે આ વિસંવાદને પ્રગટ થવા દીધો નથી. આ તો ગાંધીજીનાં સગાં, સંબંધી અને સ્નેહી હતાં પણ દક્ષિણ આફ્રિકાના સત્યાગ્રહ દરમિયાન ત્યાંના રાજકીય વડા મિ. જનરલ સ્મટ્સ જેમણે ગાંધીજીને પરાસ્ત કરવામાં વારંવાર વિશ્વાસઘાત કરી જેલજીવનમાં પણ ત્રાસ આપવામાં કોઈ કમી રાખી ન હતી તે જનરલ સ્મટ્સ ગાંધીજી વિશેનો પોતાનો અભિપ્રાય નોંધતાં લખે છે,
‘હું તેમનો પ્રતિપક્ષી હતો. તેમણે કદી મિજાજ ખોયો નહીં કે તેઓ દ્વેષને વશ થયા નહીં.' (જનરલ ક્રિશ્ચન સ્મટ્સ).
–
વિરોધી શું કુટુંબના હોય, મિત્ર હોય, સલ્તનતના હોય કે પછી સ્વરાજ્યની લડતના પોતાના જ રાજકીય ક્ષેત્રના અનુયાયીઓ હોય – ગાંધીજીએ આ બધાના અસહ્ય વ્યવહારનો, ભ્રષ્ટાચારનો કે નર્યા જુઠ્ઠાણાનો પણ ક્યારેય તિરસ્કાર કર્યો નથી. જ્યારે સ્વરાજ્ય મળ્યું ત્યારે ગાંધીજીની ઇચ્છા વિરુદ્ધ એમને અંધારામાં રાખી કૉંગ્રેસ કારોબારીએ, મુસ્લિમ લીગે અને શીખોએ સર્વાનુમતે માઉન્ટ બૅટન કરાર પર સહી કરી લીધી છે એવી જાણ જ્યારે બંગાળમાં કોમી રમખાણો શાંત કરવા ગયેલા ગાંધીજીને પ્રાર્થના સભામાં રાજકુમારી અમૃત કોરે કરી ત્યારે ગાંધીજી અઢળક વેદના સાથે એટલું જ બોલ્યા, ‘ભગવાન તેમની રક્ષા કરો અને સંપૂર્ણ શાણપણ બક્ષો.' ક્રૉસ પર ચડવા જતા ઈશુનાં
